Rolnicy jako partnerzy w ochronie środowiska

W ostatnich latach obserwujemy coraz większe zainteresowanie problematyką bioróżnorodności oraz jej ochrony. Szacuje się, że w ciągu ostatnich stu lat wyginęło na świecie ponad 75% odmian roślin użytkowych i 1000 ras zwierząt gospodarskich. W Europie pozostało jedynie 16% nieprzekształconych ekosystemów, a te zdominowane przez człowieka obejmują 65% powierzchni tego kontynentu (Kozłowski 2004, s. 13-34).

W Polsce również występują typowe dla procesów cywilizacyjnych zagrożenia różnorodności biologicznej, czyli:

• postępująca urbanizacja,
• niekorzystne zmiany sposobów użytkowania ziemi 
• przekształcania się świata roślin pod wpływem działalności człowieka,
• przenikanie gatunków obcych.

Spośród 165 gatunków archeofitów towarzyszących roślinom uprawnym około 60% jest zagrożonych wyginięciem, głównie z powodu intensyfikacji rolnictwa (Zając i in. 2009, s. 17-24). Obecnie jedynie dwanaście odmian roślin i pięć ras zwierząt gospodarskich w 70% zaspokaja nasze potrzeby żywieniowe. Blisko połowę roślinnych produktów żywnościowych na świecie dostarczają tylko cztery gatunki roślin: kukurydza, ryż, pszenica i ziemniaki.

Na skutek rozwoju cywilizacji i spadku udziału rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego zmniejsza się obszar gruntów rolnych na świecie. Wzrasta udział gospodarstw rolnych nastawionych na intensyfikację produkcji, która często nie uwzględnia wymogów środowiska przyrodniczego i stanowi duże zagrożenie dla różnorodności biologicznej.

A przecież odgrywa ona bardzo ważną rolę dla całej żywej przyrody, dla życia na ziemi, dla naszego być, albo nie być. Jest gwarancją jakości życia, warunkiem utrzymania rolnictwa czy rybołówstwa.

Od zawsze podstawową i niezbywalną funkcją rolnictwa jest produkcja żywności. Dziś obok wytwarzania płodów rolnych o wysokiej jakości musi ono chronić środowisko i bioróżnorodność oraz dbać o utrzymanie krajobrazu naturalnego. Produkcja rolna odbywa się w oparciu o zasoby środowiska: glebę, wodę, powietrze oraz bioróżnorodność. Jej utrzymanie jest niezbędne do podtrzymania funkcji i procesów ekologicznych, które zapewniają żyzność gleby i produktywność ekosystemów rolniczych. Zapewnia też zapylanie roślin uprawnych, biologiczną ochronę upraw czy gleby przed erozją, zachowanie jej właściwej struktury i żyzności, ochronę i właściwy obieg składników pokarmowych, kontrolę przepływu i dystrybucji wody (Feledyn-Szewczyk 2014).

Działalność rolnicza ma wpływ na bioróżnorodność

Działalność rolnicza, w zależności od stopnia intensywności gospodarowania, może sprzyjać utrzymywaniu bioróżnorodności lub wpływać ograniczająco na bogactwo gatunkowe i liczebność różnych organizmów występujących na polach uprawnych i użytkach zielonych. Rolnictwo intensywne, w którym stosuje się uproszczone zmianowanie roślin oraz wykorzystuje duże ilości nawozów mineralnych i chemicznych środków ochrony roślin, przyczynia się do zmniejszenia bioróżnorodności organizmów występujących na polach uprawnych, m.in.: roślin dzikich, chwastów, bezkręgowców, w tym zapylających i innych pożytecznych owadów, które są naszymi naturalnymi sprzymierzeńcami w walce ze szkodnikami.

Można stwierdzić, że im intensywniejsze rolnictwo, tym większe zmiany w siedliskach i tym gorsze warunki dla występujących tam półnaturalnych zbiorowisk roślinnych oraz przedstawicieli świata zwierząt.

Obecnie ok. 60% terytorium naszego kraju jest użytkowanych rolniczo. Dlatego też sposób prowadzenia działalności rolniczej ma olbrzymie znaczenie dla zachowania bogactwa środowiska. Podkreślić należy, że struktura rolnictwa, tj.: duża liczba gospodarstw rolnych, zachowanie pól o niewielkiej powierzchni, poprzedzielanych miedzami, utrzymanie zadrzewień czy cieków wodnych, stawia Polskę w znacznie lepszej sytuacji, w porównaniu do państw o rozwiniętym i intensywnym rolnictwie.

W przeciwieństwie do innych krajów europejskich, nasze obszary rolnicze charakteryzują się bogatą mozaiką siedlisk i stosunkowo wysoką różnorodnością biologiczną wynikającą ze stosowanych do tej pory tradycyjnych form gospodarowania. Jednakże postępująca modernizacja i u nas stwarza zagrożenie dla miejscowych populacji zwierząt gospodarskich i starych odmian roślin użytkowych.

Obowiązki rolnika

Utrata różnorodności biologicznej stanowi duże zagrożenie dla gospodarki człowieka. Zgodnie z wymogami Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) oraz dyrektywami UE w zakresie ochrony środowiska, wprowadzono szereg przepisów, które rolnicy muszą stosować w swoich gospodarstwach. Są to, m.in. minimalne normy i wymagania wzajemnej zgodności (ang. cross compliance), działanie „zazielenienie”, działanie rolnośrodowiskowo-klimatyczne, rolnictwo ekologiczne, gospodarowanie na obszarach Natura 2000, integrowana produkcja i ochrona roślin.

W celu ochrony przyrody na gruntach ornych rolnicy mogą podejmować działania polegające, m.in., na wprowadzaniu wielogatunkowego płodozmianu, stosowaniu poplonów: wsiewek, poplonów ścierniskowych i ozimych, zakładaniu pasów zadrzewień i nasadzeń śródpolnych, utrzymaniu w należytym stanie gruntów ugorowanych i odłogowanych, wdrażaniu zasad dobrej praktyki rolniczej, niewypalaniu roślinności na łąkach, pastwiskach, nieużytkach rolnych, rowach, ścierniskach, trzcinowiskach i szuwarach.

W zakresie minimalnych norm i wymagań rolnicy muszą przestrzegać zasad prawidłowego stosowania i przechowywania środków ochrony roślin oraz innych substancji niebezpiecznych, takich jak produkty naftowe: oleje napędowe i opałowe, benzyna, smary, które mogą zanieczyszczać glebę i wodę.

By ją chronić przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego, rolnicy zobowiązani są do odpowiedniego składowania i stosowania (dawka azotu w czystym składniku pochodzenia naturalnego nie może przekroczyć 170 kg/ha) nawozów naturalnych i kiszonek.

Wymagania wzajemnej zgodności dotyczą także utrzymania gleby w dobrej kulturze rolnej, to znaczy podtrzymania żyzności gleby, zapobiegania erozji, zachowania jej substancji organicznej i struktury oraz minimalnego poziomu utrzymania gruntów. Ponadto rolnicy zobowiązani są do przeciwdziałania niszczeniu siedlisk naturalnych, przez zachowanie zadrzewień i zakrzaczeń śródpolnych, oczek wodnych, miedz oraz ochrony siedlisk przyrodniczych. Chcąc otrzymać płatności za zazielenienie, muszą realizować praktyki rolnicze korzystne dla klimatu i środowiska na wszystkich hektarach kwalifikujących się do jednolitej płatności obszarowej w zakresie: dywersyfikacji upraw, utrzymania trwałych użytków zielonych (TUZ), w tym wyznaczonych jako wartościowe pod względem środowiskowym (TUZ C) oraz utrzymania obszarów proekologicznych.

Obowiązek stosowania dywersyfikacji upraw dotyczy rolników posiadających co najmniej 10 ha gruntów ornych.

Gospodarstwa, w których występuje od 10 do 30 ha gruntów ornych zobowiązane są do prowadzenia na nich minimum 2 różnych upraw, w tym uprawa główna nie powinna zajmować więcej niż 75%. Natomiast w gospodarstwach o powierzchni powyżej 30 ha gruntów ornych – minimum 3 upraw, w tym uprawa główna nie może zajmować więcej niż 75%, a dwie uprawy główne łącznie nie mogą zajmować więcej niż 95% gruntów ornych.

W ramach utrzymania trwałych użytków zielonych (TUZ) na obszarach Natura 2000 obowiązuje zakaz przekształcania lub zaorywania wyznaczonych cennych przyrodniczo trwałych użytków zielonych. Natomiast w przypadku posiadania trwałych użytków zielonych, które nie są cenne przyrodniczo, w celu zapobieżenia masowemu przekształcaniu TUZ na grunty orne istnieje obowiązek utrzymania udziału TUZ w powierzchni gruntów rolnych w skali całego kraju, przy czym nie może on zmniejszyć się o więcej niż 5% w stosunku do poziomu referencyjnego z 2015 r.

Utrzymanie obszarów proekologicznych (obszary EFA) dotyczy rolników gospodarujących na więcej niż 15 ha gruntów ornych. Zobowiązani są oni do zachowania obszarów EFA na powierzchni odpowiadającej przynajmniej 5% powierzchni gruntów ornych w gospodarstwie.

Do elementów proekologicznych możemy zaliczyć:

• grunty ugorowane, w tym ugorowane z roślinami miododajnymi, elementy krajobrazu, tj. żywopłoty i pasy zadrzewione, drzewa wolno stojące, zadrzewienia liniowe, zagajniki śródpolne, oczka wodne, rowy,
• a także strefy buforowe i miedze śródpolne, pasy gruntów kwalifikujących się do płatności wzdłuż obrzeży lasu, zagajniki o krótkiej rotacji, międzyplony i pokrywa zielona oraz uprawy wiążące azot.

Integrowana ochrona roślin wymaga od rolników łączenia wszystkich znanych metod walki z patogenami, tj. metod agrotechnicznych, mechanicznych, fizycznych, biologicznych oraz chemicznych. W integrowanej ochronie roślin metody niechemiczne mają pierwszeństwo przed metodami chemicznymi, które powinny być traktowane jako uzupełniające, a w doborze preparatów należy brać pod uwagę ochronę organizmów pożytecznych. Elementy integrowanej ochrony roślin – to przede wszystkim stosowanie właściwego następstwa roślin, dobór do uprawy gatunków i odmian roślin odpornych na choroby i szkodniki, przestrzeganie optymalnych terminów agrotechnicznych, stwarzanie korzystnych warunków dla rozwoju naturalnych wrogów szkodników (dbałość o obszary proekologiczne: miedze, zakrzaczenia, zadrzewienia) oraz stosowanie chemicznych środków ochrony roślin tylko w uzasadnionych przypadkach, po przekroczeniu ekonomicznych progów szkodliwości.

Rolnicy mogą brać czynny udział w ochronie bioróżnorodności na terenie własnego gospodarstwa, korzystając przy tym z dodatkowego dofinansowania w ramach PROW 2014–2020 uczestnicząc w działaniach rolnośrodowiskowo-klimatycznych oraz rolnictwie ekologicznym.

Istotą działania rolnośrodowiskowo-klimatycznego jest promowanie praktyk przyczyniających się do zrównoważonego gospodarowania, ochrony gleb, wód i powietrza, ochrony cennych siedlisk przyrodniczych i zagrożonych gatunków ptaków, różnorodności krajobrazu oraz ochrony zagrożonych zasobów genetycznych roślin uprawnych i zwierząt gospodarskich.

Praktyki stosowane w ramach Działania wpływają na zróżnicowanie biologicznej różnorodności w krajobrazie wiejskim, przyczyniają się do zwiększenia różnorodności gatunkowej i liczebności owadów zapylających, a także do tworzenia siedlisk występowania wielu innych gatunków zwierząt.

W ramach działania rolnośrodowiskowo-klimatycznego na lata 2014–2020 realizowane są następujące pakiety:

1. Rolnictwo zrównoważone
2. Ochrona gleb i wód (realizacja tylko na określonych terenach)
3. Zachowanie sadów tradycyjnych odmian drzew owocowych
4. Cenne siedliska i zagrożone gatunki ptaków na obszarach Natura 2000
5. Cenne siedliska poza obszarami Natura 2000
6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie
7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie.

Beneficjenci realizują 5-letnie zobowiązania, polegające na wykonywaniu szczegółowych wymogów, sprzyjających różnym elementom środowiska naturalnego obszarów wiejskich. W większości przypadków prowadzi to do bardziej ekstensywnego użytkowania, tj. stosowania praktyk rolniczych, które są przyjazne dla środowiska, co w efekcie wiąże się z poniesieniem kosztów gospodarowania i utratą części zysków. Płatności rolnośrodowiskowo-klimatyczne stanowią rekompensatę tych utraconych dochodów i dodatkowych kosztów.

Natomiast celem rolnictwa ekologicznego jest produkcja żywności wysokiej jakości i jednocześnie ochrona środowiska przyrodniczego. Produkcja ekologiczna polega na stosowaniu przyjaznych dla środowiska metod gospodarowania, wykorzystuje naturalne procesy zachodzące w ekosystemach, zapewnia właściwy dobrostan zwierząt oraz wspiera utrzymanie dużej różnorodności biologicznej. Metody produkcji ekologicznej uwzględniają, m.in.: urozmaicony płodozmian z dużym udziałem roślin bobowatych, nawozy naturalne (obornik) i organiczne (kompost), niechemiczne metody ochrony roślin (agrotechniczne, mechaniczne, fizyczne, biologiczne), dbałość o infrastrukturę ekologiczną w gospodarstwie. Podstawową zasadą produkcji rolnej w systemie ekologicznym jest równowaga paszowo-nawozowa oraz samozaopatrzenie gospodarstwa.

Te wszystkie działania i metody gospodarowania zapewniają rolnikowi wiele korzyści, m.in.: zachowanie odpowiedniej struktury i żyzności gleby, zapobieganie jej erozji oraz wpływają na uzyskanie wyższych plonów przez utrzymanie dużej liczby zapylaczy.

Rolnicy często zapominają, że tylko około 20% roślin zapylanych jest przez wiatr, natomiast 80% przez owady, najczęściej przez owady pszczołowate. Dzięki utrzymaniu bogatych w wiele gatunków roślin miedz, zakładaniu pasów z kwitnącą roślinnością czy wprowadzanie do płodozmianów roślin bobowatych (facelia, łubin, bobik, koniczyna) następuje zwiększenie liczebności zapylaczy w krajobrazie rolniczym.

Jak widzimy, jest wiele systemów produkcji wspierających bioróżnorodność. Dodatkowo za uczestnictwo w działaniach na rzecz ochrony środowiska i bioróżnorodności rolnik może uzyskać dofinansowanie w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Gospodarstwo rolne niezależnie od obszaru, na którym jest zlokalizowane, poza spełnianiem funkcji produkcyjnych powinno współtworzyć krajobraz, powinno być tak urządzone, aby nie naruszało estetyki krajobrazu, harmonizowało z otoczeniem, natomiast działalność produkcyjna nie była uciążliwa dla otoczenia i środowiska. Połączenie dochodowej produkcji żywności z ochroną bioróżnorodności jest ważnym zadaniem współczesnego rolnictwa, które powinno polegać na przekształcaniu gospodarstw z intensywnych w bardziej zrównoważone, promujące integrowany i ekologiczny system produkcji.

Literatura:

Feledyn-Szewczyk B. 2016: Bioróżnorodność jako wskaźnik monitorowania stanu środowiska. Studia i Raporty IUNG-PIB, 47 (21), s. 105-124

Bioróżnorodność obszarów wiejskich – dobre praktyki rolnicze, Fundacja Ziemia i Ludzie, Warszawa 2016

ROLNICTWO A ŚRODOWISKO Bioróżnorodność i innowacje środowiskowe w rozwoju rolnictwa, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Wydział Nauk Ekonomicznych, Warszawa 2016

ROLNICTWO i PRZYRODA Ochrona różnorodności biologicznej dobrą praktyką rolniczą – Centrum UNEP/GRID-Warszawa, BASF Polska Sp. z o.o., Warszawa 2017

Przewodnik po działaniu rolnośrodowiskowo-klimatycznym i rolnictwie ekologicznym PROW 2014–2020 – Materiały informacyjne MRiRW

Ewa Kłosińska Zainteresował Cię ten artykuł? Masz pytanie do autora? Napisz do nas tutaj