Bezpieczeństwo żywnościowe i długoterminowa odporność rolnictwa UE

Do niedawna, uporządkowany i przewidywalny, najbliższy nam – Europejczykom, świat wydawał się bezpiecznym. Niestety wydarzenia ostatnich lat wskazują, że nic nie jest pewne, a utrzymanie względnego ładu i porządku wymaga ciężkiej i rzetelnej pracy.

23 stycznia br. opublikowano w Dzienniku Urzędowym serii C Rezolucję Parlamentu Europejskiego z dnia 14 czerwca 2023 r. w sprawie zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego i długoterminowej odporności rolnictwa w Unii Europejskiej. Rezolucja to zbiorowa uchwała powzięta przez Parlament Europejski w wyniku obrad. Nie ma ona mocy dokumentu prawnie wiążącego, ale wyraża stanowisko Parlamentu w sprawach ważnych zarówno dla poszczególnych krajów członkowskich, jak i całej organizacji. To swego rodzaju wytyczne, mapa drogowa, dla określonych działań w najbliższej przyszłości.

Bezpieczeństwo żywnościowe definiujemy jako szereg działań podejmowanych zarówno przez konkretne państwa członkowskie, jak i na poziomie unijnym, mających zapewnić społeczeństwu dostęp do żywności odpowiedniej jakości (bezpiecznej, odżywczej i różnorodnej) oraz w odpowiedniej ilości. Musi ona być przystępna cenowo poprzez funkcjonujący bez zakłóceń łańcuch dostaw. O bezpieczeństwie żywnościowym mówimy wtedy, gdy w kraju nie brakuje żywności dobrej jakości i jest ona dostępna dla każdego. Należy pamiętać, że bezpieczeństwo żywnościowe wykracza poza rolnictwo i produkcję żywności. W ogromnym stopniu wpływa na szereg innych obszarów, takich jak szeroko pojęta gospodarka, handel, działania humanitarne oraz kompleksowa spójność regionalna i społeczna.

Odporność rolnictwa to zdolność całego systemu zapewniającego bezpieczeństwo żywnościowe do ochrony przed wszelkimi czynnikami niekorzystnie wpływającymi na jego stan. Także tymi, które dziś nie stanowią zagrożenia, ale mogą stać się takimi w wyniku zmiany sytuacji międzynarodowej.

Przygotowana przez Parlament Europejski Rezolucja nakreśla stan wyjściowy, definiuje bieżące zagrożenia, problemy i bariery, a także próbuje dokonać diagnozy rzeczywistości. Raz po raz w dokumencie pojawia się sformułowanie „mając na uwadze”, które ma uzmysłowić czytelnikowi tło planowanych na przyszłość działań. Punkt wyjścia to stwierdzenie, iż niezaprzeczalnym faktem radykalnie zmieniającym myślenie o światowym bezpieczeństwie żywnościowym była bezprawna napaść Federacji Rosyjskiej na Ukrainę, która dokonała się 24 lutego 2022 roku. Nałożyła się ona na już istniejące problemy związane z pandemią COVID-19, zmianą klimatu oraz rosnącymi cenami energii i nawozów. Mając na uwadze powyższe, „[…] bezpieczeństwo żywnościowe i odporność światowego systemu żywnościowego znalazły się w centrum programu politycznego […]”. Uważam, że słusznie uznano, iż europejska produkcja żywności została uznana „[…] za sektor strategiczny, traktowany na równi z bezpieczeństwem energetycznym, obronnością i walką ze zmianą klimatu na szczeblu unijnym i międzynarodowym […]”.

Rezolucja dość sprawnie opisuje główne wątki będące kluczowymi w realizacji założonych celów, mających uczynić możliwą wizję zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego mieszkańcom Unii Europejskiej. Dokument ten to swego rodzaju „lista życzeń” i opis tego, jak być powinno     i czego, jako społeczeństwo, oczekujemy. Nie podaje jednak recepty, przepisu na sukces. Nie mniej jednak, warto z treścią dokumentu się zapoznać, gdyż, jak już wspomniałem, będzie on prawdopodobnie kreować trend w realnym funkcjonowaniu Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa żywnościowego i odporności unijnego, w tym polskiego, rolnictwa. Ponadto, znajomość treści Rezolucji, a więc wytycznych, dla tworzonych w przyszłości ram prawnych, może pomóc w lepszym rozumieniu nowej legislacji. W konsekwencji, za pośrednictwem różnego rodzaju organizacji rolniczych, być może uda się wzmocnić ich rolę konsultacyjną i lobbystyczną, w dobrym tego słowa znaczeniu.
W dalszej części artykułu prezentuję Państwu wybrane fragmenty Rezolucji, które Parlament Europejski uznał, na dzień 14 czerwca 2023 roku, za najistotniejsze. Nakreślono w niej 19 kluczowych obszarów, które w najbliższej przyszłości mają być fundamentem funkcjonowania i rozwoju sektora rolnego Unii Europejskiej.

1. Wyzwania dla bezpieczeństwa żywnościowego UE.

• Przyspieszenie procesu wyrównywania wsparcia w ramach Wspólnej Polityki Rolnej do unijnej średniej.
• Zabezpieczenie ekosystemów funkcjonalnych.
• Łagodzenie zmiany klimatu.
• Zmniejszenie zależności od importu spoza UE.
• Dywersyfikacja dostaw produktów o krytycznym znaczeniu (pasze, surowce).
• Wzmocnienie krótkich i regionalnych łańcuchów dostaw.
• Wezwanie do bezpośredniego i natychmiastowego wsparcia dla sektora trzody chlewnej i mleka, z uwagi na krytyczną sytuację.

2. Zrównoważone i odporne rolnictwo.

• Umożliwienie rolnikom utrzymania i (w razie potrzeby) zwiększenia produkcji
• Zwiększenie różnorodności upraw spożywczych w UE.
• Poprawa jakości przy jednoczesnym odrzuceniu sztucznych imitacji przemysłowych.
• Grunty rolne muszą pozostać dostępne przede wszystkim do produkcji żywności i paszy.
• Wdrażanie „Zielonego Ładu” musi zapewniać różnorodność modeli rolnictwa w całej UE.
• Uwzględnienie w szczególności wysoce wydajnych modeli rolnictwa na obszarach o żyznych gruntach rolnych.
• Konieczna i możliwa jest produkcja większej ilości żywności na mniejszej powierzchni w myśl zrównoważonej intensyfikacji lub rolnictwa miejskiego.
• Podjęcie inicjatyw mających na celu zwiększenie inwestycji w badania i rozwój w dziedzinie upraw pionowych.
• Wdrożenie wytycznych w zakresie odpowiedzialnego zarządzania własnością gruntów, łowisk i lasów, a także działania, dzięki którym przedsięwzięcia nie będą zagrażać prawom do ziemi drobnych producentów rolnych.
• W związku z faktem, iż dochody z działalności rolniczej w UE nadal stanowią mniej niż połowę wynagrodzeń brutto w UE, należy zwiększyć stabilność gospodarczą w związku z trendami inflacyjnymi.
• Podkreślono wartość żywności, która nie jest zwykłym towarem, ale prawem człowieka.
• Wezwano, aby ponownie, całościowo, zweryfikować wpływ „Zielonego Ładu” na sektor rolnictwa UE, uwzględniając wymiar środowiskowy, gospodarczy i społeczny, tak aby uniknąć sytuacji, w której rolnicy będą musieli stawić czoła nieuczciwej konkurencji wynikającej z importu towarów, które nie spełniają naszych norm.    

3. Wymiana pokoleniowa

• Wymiana pokoleniowa jest kluczowym priorytetem dla zapewnienia europejskiego bezpieczeństwa żywnościowego.
• Istnieje potrzeba pobudzenia inwestycji, w tym cyfryzacji.

4. Strategia UE w zakresie białka

• Koniecznym jest przedstawienie kompleksowej strategii UE dotyczącej białka i paszy, która musi skutecznie zwiększyć europejską produkcję poprzez skoncentrowanie się na krajowej produkcji, co zmniejszy zależność od przywozu z państw trzecich. 

5. Nowe techniki hodowlane

• Konieczne jest ukierunkowane stosowanie i dalszy rozwój nowych technik hodowlanych w rolnictwie, tak aby zwiększyć plony i odporność roślin na zmianę klimatu i nowe patogeny.
• Zakłada się, iż nowe techniki hodowlane mogą wspierać zrównoważone rolnictwo.
• Wyniki badań naukowych muszą przekładać się na praktyki rolnicze.
• Należy ocenić faktyczny wpływ organizmów zmodyfikowanych genetycznie na zdrowie, różnorodność biologiczną, włączenie społeczne, przy zachowaniu swobody wyboru rolników i konsumentów.
• Ukierunkowane stosowanie nowych technik genomowych i zatwierdzanie w UE nasion, w których wykorzystano te techniki, to ważne środki na rzecz zrównoważonego rolnictwa w kontekście Europejskiego Zielonego Ładu i strategii „Od pola do stołu”.

6. Sztuczna inteligencja i rolnictwo precyzyjne

• Podkreśla się ogromną rolę technologii cyfrowych i rolnictwa precyzyjnego jako odpowiedzi na największe wyzwania (optymalizacja stosowania środków ochrony roślin, nawozów, zużycia wody itp.). Zauważono konieczność dodatkowego finansowania dla rolników, aby nowe rozwiązania były bardziej przystępne cenowo i dostępne dla gospodarstw rodzinnych, przy zachowaniu prawa do ochrony swoich danych.
• Nowe technologie jako alternatywa dla rolników UE, gdyż pomagają im sprostać nowym wymogom, zwłaszcza w odniesieniu do ograniczenia stosowania pestycydów i innych środków produkcji.
• Wystosowano apel o stworzenie bezpiecznej i wiarygodnej przestrzeni danych, umożliwiającej sektorowi rolnemu wymianę informacji i dostęp do danych, co w konsekwencji ma na celu poprawę wyników gospodarczych i środowiskowych.

7. Logistyka

• Należy uznać strategiczną rolę centrów logistycznych, w szczególności rynków hurtowych, jako integralną część podstawowej produkcji rolnej.
• Wezwano do inwestowania w infrastrukturę bardziej zrównoważonego transportu i magazynowania produktów rolnych, przy pobudzeniu lokalnej aktywności, w tym obszarów słabiej zaludnionych.

8. Pestycydy

• Zauważono, iż istnieje zapotrzebowanie społeczeństwa na nowe przepisy związane ze stosowaniem pestycydów.
• Zasygnalizowano pilną potrzebę ochrony pszczół i zapylaczy, poprzez propagowanie kontroli biologicznej oraz ograniczenie stosowania pestycydów. Jednocześnie stwierdzono, iż nie zapewniono wcześniej rolnikom przystępnych cenowo i wystarczająco skutecznych alternatyw w walce ze szkodnikami. Nie uwzględniono również wpływu, jaki ich brak może mieć na bezpieczeństwo żywnościowe UE (np. zależność od importu).
• Podkreślono kluczową rolę integrowanej ochrony roślin w procesie zmniejszania zależności od pestycydów.
• Niejednoznaczne określenie tzw. obszarów wrażliwych oraz sposobu stosowania na nich środków ochrony roślin może w praktyce doprowadzić do zniknięcia małych i średnich gospodarstw, wzrostu cen i wielkości przywozu, co ma bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo żywnościowe.
• Koniecznością jest zapewnienie dostępności wystarczająco skutecznych środków ochrony roślin. Są one niezbędne do ochrony upraw przed nowymi agrofagami i chorobami.
• Istnieje ryzyko, iż dalsze ograniczenia w dostępności środków ochrony roślin mogą zniweczyć wysiłki na rzecz wdrożenia całościowego podejścia do zintegrowanego zarządzania ochroną przed szkodnikami.

9. Szkolenie i dzielenie się wiedzą

• Podkreślono znaczenie aktywnego szkolenia rolników w celu zwiększenia atrakcyjności sektora rolnego oraz obszarów wiejskich.

10. Łańcuch dostaw żywności

• Rozwój bardziej odpornego, przejrzystego i sprawiedliwego łańcucha żywnościowego można rozwinąć, przede wszystkim, dzięki umocnieniu pozycji pierwotnych producentów.
• Podkreślono, iż grupy producentów mogą przyczynić się do wzmocnienia roli rolnika lub hodowcy jako przedsiębiorcy w łańcuchu żywnościowym.

11. Kobiety na obszarach wiejskich

• Konieczne jest zniwelowanie różnic w traktowaniu kobiet i mężczyzn w sektorze rolno-spożywczym oraz zagwarantować udział kobiet w procesach decyzyjnych w tym zakresie.
• Zrównoważony rozwój oznacza równoważenie rozwoju gospodarczego, wpływu na środowisko oraz równości społecznej, w tym sprawiedliwości w aspekcie płci.

12. Strategia nawożenia

• Podkreślono zasadnicze znaczenie sektora nawozów dla zagwarantowania bezpieczeństwa żywnościowego.
• Zauważono niedostatek środków służących ograniczeniu zależności od coraz droższych zewnętrznych środków produkcji oraz brak konkretnych rozwiązań i propozycji do natychmiastowego zastosowania w celu wsparcia rolników w bieżącym kryzysie.
• Istnieje potrzeba dalszego wspierania badań naukowych i innowacji, tak aby w pełni wykorzystać i rozwinąć zasoby, które są łatwo dostępne i produkowane w UE.
• Konieczne jest podwyższenie dopuszczalnych limitów stosowania nawozów azotowych z obornika zwierzęcego, produktów pofermentacyjnych z odpadów organicznych oraz wszelkich innych skutecznych i sprawdzonych źródeł.
• Przemysł nawozowy w UE musi mieć dostęp do surowców potrzebnych do produkcji nawozów, co zagwarantuje, że perspektywy zbiorów nie będą zagrożone. Proces ten musi przyśpieszyć, aby zapobiec niedoborom w przyszłości.

13. Przeciwdziałanie stratom żywności i jej marnotrawieniu

• Przypomniano, że straty i marnotrawienie żywności dotyczą około jednej trzeciej całej żywności produkowanej na świecie.
• Zasugerowano, iż należy pilnie przyjąć niezbędne środki w celu zmiany sposobu postrzegania „niedoskonałych produktów spożywczych”, jeśli problem nie ma wpływu na smak i ich wartości odżywcze.
• Podkreślono, iż około 20% światowej produkcji żywności jest tracona z uwagi na choroby zwierząt utrzymywanych na fermach. Ograniczenie ich występowania musi być jednym z priorytetów.  

14. Biopaliwa

• Wezwano do opracowania realnego scenariusza produkcji biopaliw uwzględniającego unijną strategię zaopatrzenia w białko, przy jednoczesnym przedłożeniu produkcji żywności nad produkcję biopaliw z roślin uprawnych.

15. Zwierzęta gospodarskie

• Należy strategicznie przemyśleć rolę zrównoważonej hodowli zwierząt na wszystkich terytoriach europejskich, uwzględniając jej rolę w: obiegu azotu, najlepszym wykorzystaniu wszystkich rodzajów gleb oraz propagowaniu zróżnicowanej i zrównoważonej diety.
• Podkreślono, iż wysoka jakość systemu minimalnych norm utrzymywania zwierząt służących do produkcji żywności (dobrostan) musi uwzględnić, w procesie egzekwowania i tworzenia prawa, najnowsze osiągnięcia naukowe, wymogi społeczne, polityczne i rynkowe. 

16. Zasoby naturalne

• Podkreślono wkład bardziej zrównoważonego i wydajniejszego rolnictwa w bezpieczeństwo żywnościowe, które chroni zasoby naturalne (glebę, wodę i lasy).
• Wezwano do zapewnienia zrównoważenia środowiskowego, gospodarczego i społecznego.
• Koniecznością jest ustanowienie specjalnego programu wspierającego państwa członkowskie                                                               w usprawnieniu gospodarowania wodą w rolnictwie, jej oszczędności i zdolności do szeroko rozumianego magazynowania.
• Zwrócono uwagę, iż konflikt, kryzys klimatyczny i bioróżnorodności oraz pandemia stały się punktami zwrotnymi w dynamice głodu na świecie.
• Należy wzmóc wysiłki w zakresie „dyplomacji żywnościowej” i wznowić oraz utrzymać ukraiński eksport zbóż w kierunku tzw. globalnego Południa.
• Podkreślono, że europejscy rolnicy spełniają najbardziej rygorystyczne wymogi produkcji na świecie, a prowadzona polityka nie może prowadzić do przenoszenia produkcji, ani do nierównych warunków działania. 

17. Wspólna Polityka Rolna i przyszłość rolników

• Podkreślono znaczenie zapewnienia rolnikom przewidywalnego źródła dochodu i możliwości utrzymania się ze swojej działalności.
• Zwrócono uwagę na wkład małych gospodarstw w zrównoważoną autonomię żywnościową i bezpieczeństwo żywnościowe UE.
• Zauważono, iż budżet Wspólnej Polityki Rolnej wynoszący obecnie mniej niż 0,4% produktu krajowego brutto (PKB) UE jest niewystarczający do zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego i w związku z tym konieczne jest jego zwiększenie.

18. Odporne i zróżnicowane ekosystemy jako siła napędowa bezpieczeństwa żywnościowego

• Zauważono, że wpływ zmiany klimatu na produkcję rolną jest coraz większy, a coraz częstsze susze, powodzie i inne zjawiska pogodowe negatywnie wpływają na uzyskiwane plony.
• Podkreślono ryzyko związane ze spadkiem bioróżnorodności.
• Zwiększenie odporności europejskiego rolnictwa na zmianę klimatu pozwoli temu sektorowi zachować konkurencyjność na rynku światowym, oferując możliwości zatrudnienia i umożliwiając wzrost gospodarczy.

19. Międzynarodowy wymiar bezpieczeństwa żywnościowego

• Podkreślono pilną potrzebę dostosowania polityki handlowej UE, tak aby nie obniżać jej konkurencyjności.
• Zaapelowano o to, by w dwustronnych i wielostronnych negocjacjach handlowych i umowach handlowych przewidzieć specjalny rozdział dotyczący produktów spożywczych i rolnych.
• Za niepokojący uznano wpływ, jaki umowy o wolnym handlu, które nie zawierają rygorystycznych przepisów dotyczących zrównoważoności, wywierają na europejski sektor rolny, który często boryka się z nieuczciwą konkurencją ze strony producentów z państw podlegających znacznie mniej rygorystycznym przepisom.
• Wskazano, iż konieczna jest większa wzajemność między producentami europejskimi i producentami z państw trzecich w zakresie standardów produkcji.
• Podkreślono, iż tworzenie rentownych miejsc pracy w rolnictwie ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia długoterminowej rentowności tego sektora na całym świecie.
• Przypomniano, że to inwestycje w sektorze drobnych producentów rolnych przynoszą najlepsze zyski pod względem ograniczania ubóstwa i wzrostu gospodarczego oraz zwiększają dochody drobnych producentów rolnych.

Przytoczone powyżej, wybrane fragmenty, są tylko niewielką częścią opublikowanego dokumentu. Rezolucja jest niewątpliwie ciekawą lekturą i zmusza do zastanowienia się nad przyszłością rolnictwa w Unii Europejskiej. Rozlewająca się i nabierająca na sile fala protestów rolniczych w całej UE zdecydowanie wskazuje, iż realny problem istnieje.

Nowotworzone prawo powinno być osadzone w realiach, a jednocześnie być na tyle elastyczne („gotowe do nowelizacji”), aby w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości nie generowało dodatkowych problemów. Należałoby brać pod uwagę rzetelne badania naukowe oraz konsultacje ze środowiskami, które faktycznie zarządzają danym sektorem poprzez prowadzenie i czerpanie zysków z danej działalności. Podmioty (oraz oczywiście ich różnego rodzaju zrzeszenia), które w warunkach rynkowych, w granicach aktualnie obowiązującego prawa, potrafią z powodzeniem prowadzić daną działalność, dysponują faktyczną wiedzą o praktycznych i możliwych do zastosowania rozwiązaniach. Dobre zarządzanie, to rozwiązywanie problemu, zanim on rzeczywiście się pojawi.