Czarnuszka siewna - czyli złoto faraonów

O nasionach „melanthionu”, czyli czarnuszki, pisali Dioskurydes i Pliniusz Starszy, że służą do posypywania chleba oraz  uśmierzania wielu dolegliwości. W antycznym Rzymie chętnie stosowano czarnuszkę w celach kulinarnych. Twierdzono, że  zażywana po czosnku łagodzi jego przykrą woń. 

W Europie uprawiano ją w średniowieczu przez mnichów w przyklasztornych ogródkach. Pozostawała popularna do okresu  renesansu. Następnie wyparta przez przyprawy kolonialne z zamożnych dworskich kuchni, nagle utraciła popularność. Dziś  powraca do łask i przypominamy sobie o jej walorach i wszechstronnym wykorzystaniu. 

Charakterystyka 

Czarnuszka siewna w stanie naturalnym występuje w rejonie Morza Śródziemnego i zachodniej Azji. Jest to roślina roczna  z rodziny jaskrowatych, rosnąca do wysokości 40-50 cm, o łodydze wzniesionej, rozgałęzionej i korzeniu palowym do 25 cm  długości. Liście są pierzastosieczne, kwiaty barwy białej lub bladoniebieskie. Roślina kwitnie od czerwca do sierpnia w zależności od terminu siewu. Owoc złożony z kilku zrośniętych mieszków zawierających nasiona, które zachowują zdolność kiełkowania przez kilka lat.

Wymagania klimatyczne i glebowe

Polskie warunki klimatyczne odpowiadają wymaganiom czarnuszki. Jest to roślina wymagająca co do stanowiska, preferująca nasłonecznione miejsca o wystawie południowej. Dobrym przedplonem dla czarnuszki są rośliny okopowe i warzywa.  Wymaga gleb żyznych średnio zwięzłych, zasobnych w wapń, o uregulowanych stosunkach wodno-powietrznych, raczej wilgotnych. Dla tej rośliny nie nadają się gleby kwaśne, zlewne, podmokłe ani zbyt suche. 

Uprawa gleby i zakładanie plantacji

Jesienią wykonuje się orkę średnią, wiosną włókowanie i bronowanie (względnie można zastosować agregat uprawowy),  a na glebach zwięzłych stosuje się kultywator, brony i wał gładki tuż przed siewem nasion. Gleba musi być dobrze uprawiona  i wolna od chwastów. Plantację czarnuszki zakłada się wyłącznie z siewu nasion wprost do gruntu. Nasiona wysiewa się  wczesną wiosną na przełomie marca i kwietnia w rzędy o rozstawie 30 - 40 cm, w odstępach co 15 cm w rzędzie, na głębokość 1-1,5 cm. Norma wysiewu wynosi 15-18 kg/ha. Wschody w sprzyjających warunkach następują po około dwóch tygodniach od siewu.

Nawożenie i pielęgnacja

Na glebach kwaśnych wskazane jest wapnowanie gleby pod przedplon w ilości 1,5-3 t CaO/ha. Nawozy fosforowo-potasowe wysiewa się w całości przed założeniem plantacji. Przed wschodami rośliny uprawnej należy pole odchwaścić mechanicznie i herbicydowo, gdyż czarnuszka jest rośliną wolno rosnącą po wschodach i wrażliwą na zachwaszczenie. Czarnuszkę uprawia się w drugim roku po oborniku, a nawożenie mineralne to 80-100 kg N/ha, 60-80 kgP2O5/ha,100-120 kg K2O/ha. Nawozy azotowe podaje się w dwóch różnych dawkach: przed siewem i drugą po wschodach.

W okresie wschodów rośliny czarnuszki mogą ulec porażeniu przez choroby zgorzelowe siewek i inne przenoszone z nasionami na przykład chwościka czarnuszki oraz szarą pleśń. Na czarnuszce może występować bakterioza mieszków, która jest przyczyną niewykształcenia nasion. 

Spośród szkodników na plantacji występują: błyszczka jarzynówka i piętnówki. Wskazania dotyczące możliwości stosowania  pestycydów w uprawie czarnuszki, można odnaleźć w bieżących zaleceniach ochrony roślin publikowanych przez IOR. Czarnuszka siewna podobnie jak dalmaceńska jest rośliną pyłko i miododajną, dlatego może być pożytkiem dla pszczół, dając 20 kg miodu z 1 ha.

Zbiór i suszenie

Nasiona zbiera się w fazie pełnej dojrzałości w drugiej połowie sierpnia, gdy większość mieszków nasiennych zaczyna brunatnieć, a łodygi żółknąć. Sprzęt roślin na małych powierzchniach przeprowadza się ręcznie wyrywając całe rośliny. Na większych plantacjach uprawę ścina się mechanicznie. Po ścięciu, czarnuszkę wiąże się w małe luźne snopy i dosusza na polu  przez dwa do trzech dni, a w dni pochmurne i deszczowe pod zadaszeniem. Następnie snopki młóci się i doczyszcza nasiona. Plon nasion czarnuszki wynosi 0,5t/ha, a w dobrych warunkach uprawowych nawet 1t/ha.

Właściwości i wykorzystanie

Może być uprawiana ze względu na kulinarne wykorzystanie kwiatów, liści, chociaż częściej uprawiana jest na nasiona. Nasiona czarnuszki zawierają 21% białka, 35% węglowodanów, od 0,5-1,4% olejku eterycznego. Za sprawą tych właśnie olejków  nasiona czarnuszki mają charakterystyczny zapach i ostry, korzenny smak, stąd ich szerokie zastosowanie w kulinariach, produkcji likierów, ziołolecznictwie, kosmetyce i produkcji perfum. 

Aby olej z czarnuszki zachował swoje walory i skuteczność musi być: świeży (czyli stosowany nie dłużej niż 2 tygodnie  od tłoczenia), tłoczony na zimno w temperaturze do 38 st. C, nieoczyszczony (dzięki temu olej zachowuje wszystkie znajdujące się w nasionach składniki odżywcze), przechowywany w ciemnej butelce (co daje ochronę przed szkodliwym promieniowaniem UV) najlepiej w lodówce (w temp. 5-10 st. C).

W lecznictwie ludowym naparom i olejom z czarnuszki przypisuje się właściwości przeciwbakteryjne i grzybobójcze, 
a także działanie moczopędne, żółciopędne, rozkurczowe poprawiające trawienie, przeciw astmatyczne. 

Jest również stosowana jako skuteczny, naturalny preparat odstraszający komary i kleszcze. W kosmetyce może być wykorzystywana do stosowania na skórę w formie olejków i okładów z naparu przy trądziku, atopowym zapaleniu skóry i grzybicach skóry.

W kulinariach nasiona czarnuszki używane są głównie w przetwórstwie warzywnym i jako przyprawa aromatyczna do 
pieczywa. We Francji, czarnuszka uznawana jest za uniwersalną przyprawę do zup, twarogów i mięsa. Najczęściej dodawana  jest do różnego rodzaju potraw mącznych, np. pasztecików, pierogów i rogalików z pikantnym nadzieniem. 

Jadalne są również liście czarnuszki i wykorzystuje się je do surówek i sałatek, ze względu na zasobność w witaminę C,  która wg badań jest 15-krotnie wyższa niż w liściach pietruszki. 

Urokliwe i oryginalne rośliny czarnuszki po wysuszeniu są wykorzystywane we florystyce. Do dekoracji stosuje się kwiaty  świeże oraz suszone owocostany. Torebki nasienne łatwo zasuszają się, nie tracąc  koloru. Stanowią doskonały surowiec wykorzystywany do kompozycji w suchych bukietach.