KalendarzRolników.pl
PARTNERZY PORTALU
  • Partner serwisu Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego
  • Narodowy Instytut Wolności
  • Partner serwisu Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi w Warszawie
  • Partner serwisu Krajowa Rada Izb Rolniczych
  • ODR Bratoszewice

WYSZUKIWARKA

Wigilia po staropolsku

Opublikowano 22.12.2022 r.
Wigilia Bożego Narodzenia kończy Adwent, okres pobożnego i radosnego oczekiwania. Dzień ten to swoiste teatrum tego, co zowie się polskość. Wypełniają go rekwizyty o charakterze sacrum.

Wigilia w polskiej tradycji

Opłatek, łac. oblatum – dar ofiarny, to co się ofiarowuje. W dzisiejszej postaci dotarł do Polski w XV wieku. Podczas wieczerzy wigilijnej zajmuje on miejsce szczególne: położony jest na stole, na sianie obok płonącej świecy. Wiara w jego moc wśród naszych przodków była bardzo silna. Wierzono, że kto łamie się opłatkiem, nie zazna głodu w nadchodzącym roku.

Obchodzenie domu z trzymanym w dłoni opłatkiem miało zapobiec ewentualnemu pożarowi. Jego okruchy gospodarze wrzucali do studni, by oczyścić wodę. Na pozostawionych na stole jego cząstkach stawiano miski z wigilijnymi potrawami, a następnie sprawdzano, do której się przyczepił. Przyklejony do miski opłatek zapowiadał bowiem urodzaj na roślinę, z której przygotowano danie. Kolorowe podawano zwierzętom (owcom, krowom) na pamiątkę ich obecności przy narodzinach Dzieciątka Jezus. O jego roli dla narodu świadczą słowa wiersza:
(…) dla nas on zawsze świętość wyobraża:
Pamiątkę łaski udzielonej z nieba
A prócz skarbu branego z ołtarza
własny kęs chleba.
Ojców to naszych obyczaj prastary
Rodzinnej niwy maluje dostatek.
Symbol braterstwa, miłości i wiary
święty opłatek.

K. Kraszewski, Z opłatkiem

Ważny jest wystrój wnętrza, w którym spożywa się wieczerzę wigilijną. W przeszłości najbardziej powszechnym jego elementem były snopy zboża, słoma, siano, ziarna. Snopy stawiano w kątach izby, a słomę rozkładano pod stołem. Stary zwyczaj w tym mają chrześcijańskie domy na Boże Narodzenie po izbach słać słomy, że w stajni święta Panna leżała połogiem. (B. Ogrodowska „Święta polskie”)

Po wigilijnej kolacji nadal wielu gospodarzy, podobnie jak w przeszłości, by zapewnić urodzaj, zbiera słomę i obwiązuje nią drzewa w sadzie. Słoma i ziarno to symbole życia. Podobnie jak przed wiekami, nadal pod obrus kładziemy siano, a na stole pozostawiamy opłatek, jabłko, chleb. Na pamiątkę dawnych łańcuchów, którymi obwiązywano stoły, co miało zabezpieczyć dom i rodzinę przed złem, dziś wykonujemy łańcuchy z papieru i wieszamy je na choince. Bardzo dbano o to, by miejsce, w którym odbywała się uczta, było piękne. W tym celu ozdabiano domy, przybijając iglaste gałązki do drzwi, ram obrazów, ścian. Po wieczerzy za pomocą tych gałązek kropiono wodą izbę i zwierzęta w zagrodzie.

Duże znaczenie przywiązuje się do zachowania w tym dniu, gdyż odnosi się ono do nadchodzącego nowego roku, np.:
• nie wolno nic pożyczać, by niczego nie tracić
• należy zjeść rano kromkę chleba, żeby przez cały rok jedzenia nie brakowało.

W wigilijny wieczór szczególne znaczenie ma wigilijna wieczerza, która jest rodzajem daru, składanego sobie nawzajem przez wszystkich uczestników. W całej Polsce tego dnia rodziny przestrzegają określonych zachowań:
• cały dzień należy zachowywać post i nic nie jeść
• do stołu powinno się zasiąść wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdy na niebie – symbol Gwiazdy Betlejemskiej
• stół nakrywa się białym obrusem – symbol chusty maryjnej, o czym mówią słowa kolędy: rąbek z głowy zdjęła; biały kolor jest symbolem czystości, niewinności
• biały obrus powinien leżeć na sianie; stół – siano – biały obrus tworzą symboliczny obraz betlejemskiego żłóbka
• należy przygotować wolne miejsce przy stole.

Centralną część tak przygotowanego stołu zajmują:
płonąca świeca (symbol światła betlejemskiego) i opłatek (symbol nowo narodzonego Dzieciątka).
Posiłek spożywany podczas tej wieczerzy powinien się składać z płodów ziemi, lasów i wody (H. Szymanderska „Wigilia”), to znaczy ze zboża, owoców, orzechów, miodu, ryb. Pokarmy te mają znaczenie symboliczne:
• ryby (uosobienie Jezusa Chrystusa)
• kapusta (wyraża dostatek; kapusta z grzybami, grochem ma zapewnić siłę, zdrowie)
• czerwony barszcz (długie życie)
• groch, fasola, soczewica (mają zagwarantować miłość, zdrowie i liczne potomstwo)
• zboża: gryka, jęczmień, pszenica, owies, żyto, proso (wróżą płodność, pomyślność, bogactwo)
• mak (zapewnia dostatek)
• miód (chroni od złego)
• orzechy włoskie (symbolizują mądrość)
• orzechy laskowe (oznaczają intelekt)
• migdały (zapewniają płodność)
• bakalie: suszone winogrona, figi, daktyle (mają przynieść domowi szczęście).

Do dziś przestrzega się, by wigilijna wieczerza była przyrządzona z odpowiednich produktów, a także dba o to, by przygotować odpowiednią, nieparzystą liczbę potraw. Dawniej na stołach w pałacach arystokracji dań było zazwyczaj 11, na stołach we dworach szlacheckich – od 7 do 9, a na stołach w wiejskich chałupach – od 5 do 7. Ilustracją niech będzie wigilia u Boryny:
Najpierw był kwas buraczany, gotowany na grzybach z burakami całymi, a potem szła kapusta z grzybami olejem również omaszczona. A na ostatek… przysmak prawdziwy, bo racuszki z gryczanej mąki z miodem zatarte i w makowym oleju uprażone. A przegryzali to wszystko prostym chlebem, bo placka ani strucli, że z mlekiem i masłem były, nie godziło się jeść dnia tego.

Władysław Stanisław Reymont „Chłopi” (wigilijna wieczerza w domu Borynów)

W czasie tego niezwykłego wieczoru doznajemy wrażeń estetycznych i smakowych, kosztując wigilijnych potraw, będących symbolem jedności świata żyjących i zmarłych. Zasiadając do świątecznie ozdobionego stołu, uczestnicy wieczerzy zachowują się w określony sposób:
• przy stole powinna być parzysta liczba osób
• zasiada się w kolejności według wieku – od najstarszego do najmłodszego
• należy zjeść każdą potrawę; ilu się nie spróbuje, tyle przyjemności w nadchodzącym roku będzie mniej
• pokarmy spożywa się w skupieniu, z powagą i spokojem
• wspomina się zmarłych bliskich.

Z wigilią związane są zwyczaje:
• w przeszłości gospodarze podrzucali łyżką kutię, groch wysoko do góry; jeżeli zawartość łyżki przykleiła się do sufitu, oznaczało to szczęście dla domu; jeżeli spadła, wróżyło niepowodzenie
• gwieździste niebo w Wigilię zapowiada urodzaj: W wigilię jasno, w stodołach ciasno; zamglone – dostatek mleka
• każdy gospodarz starał się przyjść pierwszy do kościoła na pasterkę, bo to zapowiadało pierwszeństwo we wszystkich pracach w zagrodzie.

Wigilia Bożego Narodzenia łączy w sobie elementy świata pogańskiego i chrześcijańskiego. To niezwykłe święto obchodzone jest zarówno przez ludzi wierzących, jak i niewierzących. To co w szczególny sposób wyróżnia wieczór wigilijny i następne dni to jasło – żłóbek, który został postawiony w naszych domach i świątyniach, jak i śpiew kolęd.

Kolędowanie

Kolędy w Polsce śpiewa się od wieczerzy wigilijnej do 2 lutego. Najstarsze zachowane w Polsce pochodzą z pierwszej połowy XV wieku. Kancjonał Jana z Przeworska z 1435 roku zawiera hymn „Chrystus się nam narodził”. Najstarsze kolędy w Polsce znajdują się w tabulaturze Jana z Lublina oraz w rękopisie „Kancjonału staniąteckiego” z 1586 roku, należącego do zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej. Kolęda tematycznie dotyczyła treści biblijnych. Z XVI wieku pochodzi najstarsza ze śpiewanych do dziś kolęd: „Anioł pasterzom mówił”. Oprócz kolęd, które pozostawały w ścisłym związku z liturgią, w XVI wieku powstawały
też oparte na przedstawieniach jasełkowych, zapoczątkowanych przez świętego Franciszka. Perłą pochodzącą z literatury ludowej jest pastorałka „Jezus Malusieńki”.

Kolędy zyskiwały różne formy muzyczne. Są wśród nich uroczyste hymny, chorały, marsze, polonezy, mazurki, krakowiaki. Popularność melodii kolędowych powodowała, że licznie je przekształcano. Znane są kolędy robotnicze z okresu walk rewolucyjnych czy też z okresu II wojny światowej, bądź stanu wojennego w Polsce. Kolędy oraz utwory literackie o tematyce
bożonarodzeniowej występują w literaturze polskiej w wielu odmianach. Reprezentują je takie utwory, jak:  kolęda z „Dziadów” Adama Mickiewicza, ze „Złotej czaszki” Juliusza Słowackiego, a także teksty Cypriana Kamila Norwida, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.

Autorzy kolęd na ogół nie są znani. W większości jest to twórczość anonimowa, przekazywana drogą ustną z pokolenia na pokolenie. W 1841 roku Adam Mickiewicz w College de France podczas wykładu poświęconego kolędom powiedział: Nie wiem, czy jaki inny kraj może pochlubić się zbiorem podobnym do tego, który posiada Polska. Trudno by znaleźć, w jakiejkolwiek
innej poezji wrażenia tak czyste, o takiej słodyczy i takiej delikatności
.

Choinka 

Rekwizytem, którego nie może zabraknąć w świętowaniu Bożonarodzeniowym to podłaźniczka – boże drzewko – choinka. Ustawianie dekorowanych gałęzi czy drzewek w domach jest bardzo starym zwyczajem.

Obrzędowe drzewo zawsze było wyrazem życia, siły, zdrowia. „Magiczna gałąź”, „magiczne drzewko” miały wspierać odradzanie się przyrody. W XIX wieku w domach na polskiej wsi jako drzewko bożonarodzeniowe występowała gałąź jabłoni, leszczyny
bądź wiśni. Najczęściej jednak funkcję tę pełniły małe świerki lub jodły, które zawieszano u powały (sufitu). Miały one swoje regionalne nazwy: na Rzeszowszczyźnie – jutka, w Krakowskiem – sad, w Lubelskiem, Sandomierskiem – wiecha, w Polsce środkowej – gaj, a w południowej – podłaźniczka.

Drzewka te dekorowano jabłkami, orzechami, piernikami i świeczkami. Następnie zaczęto przystrajać je ozdobami z wydmuszek, a przede wszystkim z opłatka w postaci kwiatów, które zawieszano u samego szczytu drzewka nad stołem wigilijnym. Symbolizowały one słońce. Ciastka miodowe w kształcie gwiazdek, półksiężyca, choinek, zwierzątek, którymi dekorowano drzewko, były symbolem bogactwa, wzrostu płodów i zwierząt w gospodarstwie domowym; natomiast jabłka
oraz orzechy to urodzaj, płodność. Przystrojona tym obrzędowym pieczywem podłaźniczka miała zapewnić domownikom wszelką pomyślność.

Choinka, którą znamy w obecnej formie, pojawiła się w Polsce w XVIII w. Sam zwyczaj dekorowania drzewka sięga czasów starożytnych. Gdy został on zaakceptowany przez Kościół, choinka przyjęła chrześcijańską nazwę – boże drzewko – i symbolikę: zielone drzewko to symbol narodzin i długowieczności; ozdoby choinkowe, np. gwiazdka – przypomina Gwiazdę
Betlejemską i oznacza narodzenie; świece, lampki – upamiętniają przyjście na świat Światłości, czyli Jezusa.

Świąteczne życzenia

Szczególnym rekwizytem są życzenia. Dar ten buduje wspólnotę. Jest to najstarsza forma składania ofiary siłom przyrody, bóstwom, współbraciom, przyjaciołom przyjaciołom, bliskim. Dary ofiarowywano w celu zjednania sobie sił przyrody i ludzi, czyniono to w szczególnym, przełomowym czasie. Takim momentem jest wieczór 24 grudnia, kiedy to przypadała najdłuższa noc w roku.

Wigilijne podarki zaczęto ofiarowywać sobie na przełomie XVIII i XIX wieku. Z czasem przyjęło się utożsamianie ich z darami Trzech Królów. W wielu domach prezenty układane są pod choinką i rozpakowywane po wigilijnej kolacji. Wraz z zakończeniem się wigilii Bożego Narodzenia rozpoczyna się czas Godów, 12 dni. Dawniej nasi przodkowie nazywali ten okres dwunastnicą, świętymi wieczorami, Bożymi Godami. W przeszłości Słowianie mawiali „dwa gody”. To dlatego w Polsce dzień Bożego Narodzenia przez długi czas nazywano Godami. Do końca XV wieku wymiennie używano nazw Gody i Boże Narodzenie. Dopiero w XVI wieku dokonano wyraźnego podziału w zakresie użycia tych określeń. Boże Narodzenie wyraża święto kościelne,
a gody – ucztę, biesiadę. Z godami związane są bogate obrzędy, zwyczaje, wróżby, przysłowia.
• dwunastnica to nieomylna przepowiednia pogody na każdy miesiąc
• okres godów był czasem świętowania, w którym nigdy nie pracowano; nie wolno było szyć, prząść, żąć sieczki, młócić, mielić zboża, rąbać drewna, a nawet prać; jeszcze do niedawna (lata 70. XX wieku) w szkołach różnego stopnia w tym czasie były ferie
• gody to czas wzajemnych odwiedzin, składania wizyt, podejmowania obiadami, kolacjami; staropolskiemu świątecznemu biesiadowaniu towarzyszyło śpiewanie kolęd i pastorałek.

 

 

Aldona Plucińska, etnograf

Łódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Bratoszewicach

Zainteresował Cię ten artykuł? Masz pytanie do autora? Napisz do nas tutaj
POWIĄZANE TEMATY:boże narodzeniewigilia
Komitet do spraw pożytku publicznego
NIW
Sfinansowano ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030
PROO