Nawozy – ich rodzaje, wady, zalety, zastosowanie

Dla prawidłowego kształtowania się relacji gleba – roślina kluczowa jest przede wszystkim żyzność gleby. Jest to zdolność do zaspokajania żywieniowych potrzeb roślin, czyli do przekazywania im składników pokarmowych zawartych w glebie. Żyzność stanowi zespół fizyko-chemicznych, biologicznych i morfologicznych właściwości gleby zapewniających roślinom odpowiednie warunki wzrostu. Sumarycznie, jest to wypadkowa zasobności gleby w składniki pokarmowe (makro i mikroelementy) i właściwości gleby.

Co istotne, żyzność determinuje możliwość rozwoju konkretnych gatunków roślin, a sama szata roślinna wpływa na kształtowanie się żyzności gleby. W przypadku naturalnych biocenoz, ten obustronny układ między glebą a roślinnością kształtuje się samoczynnie. Przy uprawach rolniczych sytuacja wygląda jednak całkiem inaczej. To zabiegi agrotechniczne wraz z żyznością gleby decydują o jej urodzajności, czyli o tym, jaki plon będzie w stanie wydać dana gleba, w konkretnych warunkach. 

Na gruntach ornych, z każdym zbiorem plonów, wraz z wyprodukowaną biomasą, z gleby wynoszony jest pewien ładunek biogenów. Niezbędnym staje się wtedy uzupełnienie brakujących składników pokarmowych, by osiągać produkcję na pożądanym poziomie w kolejnych sezonach. W tym też celu nawozimy glebę. Wprowadzamy do obiegu niejako utracone pierwiastki, które determinują wzrost roślin i powodują, że gleba nadal jest produktywna. 

Produktywność jest miarą zdolności gleby do wytwarzania biomasy na danym areale w konkretnym czasie. Dzielimy ją na naturalną i agrotechniczną. Samo pojęcie produktywności gleby zostało wprowadzone dla celów praktyki rolniczej i wyraża się ją w tzw. klasach bonitacyjnych gruntów ornych i trwałych użytków zielonych. Klasy te określa się w skali VI-stopniowej, gdzie I oznacza gleby najlepszej jakości, zaś VIRz/VIz są gruntami nienadającymi się pod uprawy.

Funkcja nawożenia

Nawozy zawierają w sobie konkretne substancje, które mają oddziaływać na rośliny i glebę. Stosujemy je w celu zwiększenia ilości i jakości plonów. Ich zadaniem jest biostymulacja, regeneracja, przyśpieszenie i usprawnienie przebiegu procesów fizjologicznych roślin i mikroorganizmów glebowych oraz uodparnianie upraw na działanie niekorzystnych czynników zewnętrznych. Ponadto, ich funkcja polega na polepszeniu struktury i właściwości fizykochemicznych i biologicznych gleby. Dzięki nawozom zwiększamy zdolności sorpcyjne gleby, dzięki czemu gromadzi ona większe ilości wody, a jej budowa umożliwia rozwój pożytecznej mikroflory glebowej.

Nawozy stymulują też mikoryzę/mykoryzę, która polega na współżyciu korzeni lub nasion roślin z grzybami. Na drodze tego zjawiska grzyby otrzymują od roślin związki organiczne produkowane na drodze fotosyntezy, a rośliny zaopatrywane są przez strzępki grzybni, które dostarczają roślinom związki mineralne. Grzyby mikoryzowe produkują też fitohormony regulujące wzrost i rozwój roślin. Inne substancje wykazują z kolei działanie antybiotyczne, chroniąc rośliny przed patogenami. 

Zanim użyjemy nawozów

Aby przez lata utrzymać oczekiwaną produktywność gleby, w większości wymagane jest jej systematyczne „dokarmianie”. Tym sposobem zapewniamy uprawianym roślinom dostęp do niezbędnych składników odżywczych. Stosując nawożenie, szczególną uwagę skupiamy na tym, by do gleby w odpowiedniej dawce trafiły dwa kluczowe pierwiastki biogenne: azot i fosfor. Ponadto, istotne są wapń, potas, żelazo, siarka czy magnez.

Ilość i rodzaj stosowanych nawozów zależy głównie od klasy gleby oraz tego, jakie uprawy chcemy prowadzić w gospodarstwie. Na wstępie, w gospodarstwie, najistotniejsze są jednak dwie rzeczy: odpowiednio zorganizowany płodozmian i zmianowanie upraw. Naszym zadaniem jest zaplanowanie struktury zasiewów i następstwa upraw w taki sposób, by gleba wymagała możliwie najmniejszego nawożenia z zewnątrz. W tym celu stosuje się odpowiednie przedplony, wsiewki i międzyplony oraz prowadzi się uprawę współrzędną. Uprawy te uznaje się za tzw. nawóz zielony.

Kluczowe jest wprowadzanie upraw, które wzbogacają glebę w pierwiastki, tzw. rośliny strukturotwórcze i wiążące azot (bobowate – motylkowate). Naprzemiennie uprawiamy rośliny o głębokim i płytkim systemie korzeniowym, a także wymiennie te, które pozostawiają dużo resztek pożniwnych z tymi, które ich nie pozostawiają. Ponadto, po roślinach o dużych wymaganiach pokarmowych stosujemy rośliny mniej wymagające. Te zabiegi to podstawowy sposób, by ograniczyć utratę pierwiastków biogennych z gleby, jednak nie zredukują strat do zera. Z pomocą przychodzą zatem nawozy. 

Podział nawozów

Wyróżniamy nawozy:
- mineralne – sztuczne,
- wapniowe i wapniowo-magnezowe,
- naturalne,
- organiczne,
- niekonwencjonalne.

Nawozy mineralne

Potocznie nazywane nawozami sztucznymi. Pozyskujemy je z kopalin lub wytwarzamy na szeroką skalę w zakładach chemicznych w procesie syntezy.  Różnią się składem, formą i sposobem stosowania. Najpopularniejsze z nich to nawozy: azotowe, fosforowe, potasowe, magnezowe, siarkowe oraz wieloskładnikowe. Przewagą nawozów mineralnych jest to, że dostarczają one większej ilości łatwo przyswajalnych składników pokarmowych dla roślin niż inne nawozy. Rośliny pobierają bowiem składniki odżywcze właśnie w formie mineralnej. W efekcie uzyskujemy wysokie plony w szybszym czasie, a ich jakość często jest wyższa. Należy jednak pamiętać, że pomimo ogromnej dostępności i łatwości w użyciu nawozy mineralne mogą stwarzać spore zagrożenie dla środowiska. Ich nadmiar jest szkodliwy dla organizmów glebowych i dla samej gleby. Ponadto, spływająca z przenawożonych pól woda, może zawierać duże ilości azotu i fosforu. Wody te trafiają do zbiorników i cieków, gdzie nadmiar tych pierwiastków stymuluje zakwity glonów i przyczynia się do intensyfikacji procesu eutrofizacji wód (wzrost żyzności). W efekcie parametry fizyko-chemiczne i biologiczne wód powierzchniowych pogarszają się. Jeziora, stawy, potoki czy rzeki tracą też swoją przydatność i walory. Należy tym samym rozsądnie gospodarować tego typu nawozami i stosować je zgodnie z instrukcją i wymogami.

Nawozy wapniowe

Nawozy tego typu pozyskiwane są na skutek prażenia skał wapiennych i dolomitów. Wapno w nawozach może występować w formie tlenkowej (CaO) lub formie węglanowej (CaCO3). Wapnowanie stosuje się przede wszystkim w celu odkwaszenia gleby. Dlatego też aplikacja tych nawozów powinna być poprzedzona badaniem pH, aby odpowiednio dobrać ich dawkę. Wapnowanie podnosi pH gleby, poprawia właściwości fizyko-chemiczne gruntu, sprzyja tworzeniu się struktury gruzełkowatej gleby, sprzyja wzrostowi aktywności mikrobiologicznej gleby. Przy wyższym pH ułatwiona jest przyswajalność przez rośliny niektórych składników odżywczych (m.in. fosforu), a z drugiej strony unieruchamiane są obecne w glebie metale ciężkie i toksyny, obniża się przyswajalność niklu, kadmu czy glinu. Zabiegi wapnowania stosuje się również w przypadku różnego rodzaju łąk i pól, gdyż sprzyja ono zwiększeniu różnorodności gatunkowej i polepszeniu jakości produkowanych pasz. Warto pamiętać, że większość gleb w Polsce charakteryzuje się naturalnie kwaśnym odczynem (są to gleby pochodzenia mineralnego). Problem ten nasilają dodatkowo kwaśne deszcze, degradacja środowiska i zanieczyszczenia gleby. W konsekwencji, wapnowanie jest niezbędnym zabiegiem agrotechnicznym w większości gospodarstw.

Nawozy naturalne

Są to nawozy pochodzenia zwierzęcego. Co ważne, w nawozach naturalnych, pierwiastki, które są potrzebne roślinom, występują w formie substancji organicznej, a co za tym idzie nie mogą być bezpośrednio pobierane przez rośliny. Mikro i makroelementy uwalniane są z nich dopiero w glebie, na drodze mineralizacji. Jest to proces rozkładu materii organicznej, który zachodzi dzięki mikroorganizmom glebowym, grzybom i bakteriom. Mineralizacja przebiega stopniowo, dlatego działanie tych nawozów jest długotrwałe. Nawozy naturalne są też źródłem próchnicy w glebie i znakomicie polepszają jej parametry fizyczne, chemiczne i mikrobiologiczne. Stosując nawozy naturalne musimy jednak pamiętać o nieprzekraczaniu dawek i ich odpowiednim przechowywaniu (pryzmy na nieprzepuszczalnym podłożu, szczelne zbiorniki). Przepisy prawne zezwalają na zastosowanie nawozów naturalnych w ilości nieprzekraczającej 170 kg azotu w czystym składniku na 1 hektar użytków rolnych.

Główne nawozy naturalne to:

• Obornik – składa się z przefermentowanego kału i moczu zwierząt oraz ściółki, zawiera wszystkie składniki odżywcze potrzebne do rozwoju roślin oraz poprawia właściwości gleby, głównie stosowany jest koński i bydlęcy.
• Gnojówka – przefermentowany mocz gromadzony w zbiornikach, prawie nie zawiera fosforu, więc musi być uzupełniony nawozem fosforowym.
• Gnojowica – płynna, przefermentowana mieszanina odchodów (kału i moczu) zwierząt gospodarskich i wody, ewentualnie z domieszką niewykorzystanych pasz, pochodząca z obór bezściółkowych.
• Pomiot ptasi – obornik drobiowy. Cechuje go wysoka zawartość składników pokarmowych, dzięki czemu podczas jego stosowania razem z innymi nawozami organicznymi, można praktycznie zrezygnować z dodatkowego stosowania nawozów mineralnych
• Guano – odchody ptaków morskich zasobne w fosforany wapnia i magnezu oraz łatwo przyswajalne formy azotu. Jest to jeden z najbardziej wydajnych nawozów organicznych.
  Zaliczamy do nich również nawozy mineralne naturalnego pochodzenia, np. kopalne fosforyty lub mączki skalne. Nawozy te wykorzystywane są w rolnictwie ekologicznym.

Nawozy organiczne

• Wśród nich wyróżniamy: kompost i biohumus.

Kompost stanowi źródło próchnicy w glebie, czyli materii organicznej będącej podstawą żyzności gleby. Nawóz ten zwiększa pojemność wodną i powietrzną podłoża. Dzięki niemu znacznie polepszają się parametry gleby i jej struktura. Intensywniej zachodzą w niej procesy glebotwórcze i rozwija się mikroflora. Biohumus – kompost kaprolitowy, wermikompost to nazwa nawozu powstałego podczas rozkładu materii organicznej przez dżdżownice. Jego produkcja polega na przejściu resztek roślinnych przez układ trawienny dżdżownic. Proces ten przeprowadza się na specjalnych łożach, gdzie przetrawiony materiał jest mieszany i napowietrzany w pryzmie. Otrzymujemy w ten sposób nawóz o gruzełkowatej strukturze i zawierający duże ilości próchnicy. Najlepszej jakości biohumus produkowany jest przez dżdżownice kalifornijskie. Uznaje się, że biohumus korzystniej niż kompost, wpływa na plonotwórcze właściwości gleby, zwiększenie aktywności biologicznej oraz zdolność do samooczyszczania się od skażeń chemicznych w glebie. Przeciwdziała też szkodom ponoszonym przez agrofagi i poprawia jakość plonów, szczególnie w ogrodnictwie.
Co istotne, kompost i biohumus nie mają szkodliwego wpływu na rośliny czy też na zwierzęta w nim żyjące. Przy ich stosowaniu istnieje niewielka szansa przenawożenia upraw, a same nawozy gromadzone są w podłożu przez długi czas i stopniowo uwalniają biogeny.

Nawozy niekonwencjonalne

Do tej grupy zalicza się odpady i produkty uboczne pochodzące z zakładów komunalnych i przemysłowych. Zaliczamy do nich m.in. pofermenty z biogazowni, wywary gorzelniane, osady ściekowe, serwatkę, wysłodki z buraków cukrowych. Ze względu na powstawanie coraz większej ilości tych odpadów ich wykorzystanie cieszy się rosnącą popularnością. 

Możemy zatem uznać, że ze stosowania nawozów płynie szereg korzyści. Na większości gleb, ich aplikacja jest nawet niezbędna. Należy jednak pamiętać o kluczowej zasadzie, by nie stosować nawozów w nadmiarze, liczy się dawka. Od dłuższego czasu notujemy największe zużycie nawozów mineralnych w rolnictwie, co wynika z łatwości ich użycia i dostępności. Ważne jest jednak, by nawozić zgodnie z przepisami i instrukcjami, wykonywać badania gleby i dbać o nią tak samo, jak o kondycję upraw. Obecnie, gleba znajduje się w centrum uwagi biologów i ekologów.