Choroby zbóż pod lupą

Każdego roku inne choroby dominują na plantacjach zbóż: w latach chłodnych i wilgotnych zazwyczaj są to: mączniak, septoriozy i fuzariozy, natomiast w tych suchych mamy więcej rdzy i plamistości. Jedno jest pewne – zgodnie z zasadą integrowanej ochrony roślin – trzeba dokonywać lustracji pól, oceniać zagrożenie i na tej podstawie wykonywać zabiegi ochronne.
Fuzarioza kłosów zbóż (Fusarium spp.) to jedna z najgroźniejszych i najczęściej występujących chorób zbóż. Sprzyja jej wysoka wilgotność powietrza i temperatury w zakresie 15-26 st. C oraz dobre nasłonecznienie w fazie kłoszenia i kwitnienia. Na wzmożone pojawienie się infekcji ma wpływ uproszczony płodozmian oparty na zbożach, a uwzględnienie w nim kukurydzy może w pewnych okolicznościach wręcz pogłębić problem. Fuzarioza kłosów rozprzestrzenia się między polami wraz z zainfekowanym materiałem siewnym.
Nasileniu rozwoju choroby na polu sprzyja zbyt duża gęstość siewu oraz nieracjonalne nawożenie, szczególnie azotem. W pierwszych fazach wzrostu zbóż pojawiają się na pochwach liściowych i łodygach, jednak wczesne objawy infekcji można obserwować dopiero na kłosach.
W fazie od dojrzałości ciastowej do woskowej ziarna, da się zauważyć wczesne ich blaknięcie, które bywa wskaźnikiem porażenia patogenem. W warunkach wysokiej wilgotności powietrza kłosy pokrywają się zazwyczaj białym nalotem. Kiedy rośliny są mocno zaatakowane, można zaobserwować różowe lub nawet lekko czerwone zarodniki grzyba, zlokalizowane na plewach, plewkach, osadce kłosowej, a także na źdźble u nasady kłosa. Ziarniaki zainfekowane ulegają zdeformowaniu, a ponadto różnią się one znacznie wielkością od tych zdrowych, co na kłosie objawia się zwężeniem porażonej części, przy zachowaniu jego typowego pokroju. Takie nasiona mają osłabioną siłę kiełkowania. Porażenie kłosów, oprócz straty plonów, prowadzi do pojawienia się w przechowywanym ziarnie mykotoksyn – bardzo groźnych dla zdrowia i życia zwierząt oraz ludzi.
Zapobieganie pojawieniu się fuzariozy zbóż powinno rozpocząć się jeszcze przed siewem, poprzez stosowanie zapraw nasiennych. Kiedy choroba pojawi się w uprawie, należy bezzwłocznie zastosować odpowiednie fungicydy. Do skutecznych środków zalicza się te zawierające
substancje z grupy triazoli.
Septorioza, obok fuzariozy, to druga najgroźniejsza grzybowa choroba liści (Septoria tritici) i kłosów (Septoria nodorum) występująca w pszenicy ozimej, jarej oraz pszenżycie. Stanowi ona potencjalne zagrożenie dla uprawy przez cały okres wegetacji zbóż. Może rozwijać się w szerokim zakresie temperatur od 2 do 32°C, choć w niższych stosunkowo rzadko dochodzi do infekcji. Septorioza najintensywniej postępuje na roślinach w temperaturze oscylującej w granicach 15-25°C. Choroba występuje w większym nasileniu po łagodnej zimie i wilgotnych latach o zwiększonej ilości opadów. Łatwo rozpoznać ją na liściach, które wyglądają, jakby nierównomiernie usychały, a na martwej tkance pojawiają się czarne punkty – skupiska zarodników grzyba. Początkowo plamy są żółte lub żółto-brunatne, okrągłe lub podłużne, występujące oddzielnie. Z czasem zlewają się one ze sobą i zajmują coraz większą powierzchnię liścia (najczęściej wzdłuż nerwów), mają ciemniejszą obwódkę i mogą przybierać różne barwy: od żółtej, przez rudą, do brunatnej i brązowo-czarnej. Na powierzchni plam tworzą się ciemniejsze, wyraźnie odcinające się od tła punkty – piknidia. Porażone liście stopniowo zasychają i zamierają.
Septorioza plew (kłosów) widoczna jest w postaci czarnobrunatnych, nekrotycznych plam. Zmiany formują się na szczycie i przy brzegach plew, a następnie rosną w kierunku osadki kłosowej, która przy silnym porażeniu także brązowieje. Na dokłosiu mogą występować również kreskowate, małe nekrozy.
Zwalczanie septoriozy polega na stosowaniu odpowiednich zabiegów agrotechnicznych, m.in. wykonywaniu głębokiej orki oraz podorywki, a także racjonalnym nawożeniu azotem. Ważne jest również stosowanie odpowiednich preparatów chemicznych.
Rynchosporioza to grzybowa choroba zbóż i niektórych traw, nazywana też plamistością obwódkową zbóż, wywoływana przez grzyb Rhynchosporium secalis. Objawia się ona niebieskawozielonymi plamami na pochwach i blaszkach liściowych. Następnie zmieniają one kolor na żółty z brunatną obwódką. W zależności od gatunku zboża plamy mogą się różnić. Na liściach jęczmienia obrzeżenie jest wyraźne i ma barwę brązową.
Na życie i pszenżycie plamy nie mają wyraźnej brązowej obwódki i mogą przypominać brunatną plamistość liści lub septoriozę. Grzyb, porażając nasadę liścia, prowadzi z czasem do całkowitego obumarcia jej blaszki. Rozwojowi choroby sprzyja chłodny lub umiarkowanie ciepły sezon wegetacyjny (do 20°C) przy wilgotności powietrza sięgającej 80%, a także obfite opady deszczu oraz częste rosy, ponieważ zarodniki konidialne grzyba przenoszone są przez deszcz i wiatr. Rynchosporioza zbóż rozprzestrzenia się przede wszystkim z porażonym materiałem siewnym, choć innym źródłem zakażenia są też resztki pożniwne i samosiejki zbóż.
Rozwojowi patogenu sprzyja także gęsty siew oraz zbyt wysokie dawki azotu.
Brunatna plamistość liści zbóż jest chorobą atakującą pszenicę, żyto i pszenżyto, rzadziej jęczmień. Sprawcą zakażenia jest grzyb Pyrenophora tritici-repentis, którego stadium konidialne to Drechslera tritici-repentis. Od tej właśnie nazwy pochodzi popularny skrót, czyli DTR.
W początkowej fazie infekcji brunatna plamistość występuje w postaci owalnych plam koloru brunatnego, otoczonych chlorotyczną obwódką o wielkości około 3 mm. W centralnym punkcie przebarwienia można zaobserwować czarną zmianę z białą kropką w środku (tzw. oczko). Plamy same w sobie również obrzeżone są rozmytym, chlorotycznym obramowaniem. Wraz z rozwojem wegetacji powiększają się one i mogą łączyć się ze sobą, powodując żółknięcie, a w końcu zamieranie całych liści. Usychanie ich zwykle postępuje od końców, obejmując następnie cały liść. Jednocześnie pochwy liściowe długi czas pozostają niezaatakowane. Objawy choroby występują zarówno na młodych, jak i starszych liściach.
Pierwsze oznaki porażenia mogą pojawiać się po wschodach. Zasadniczy rozwój grzyba przypada na fazę strzelania w źdźbło i liścia flagowego. Symptomy można też zaobserwować na kłosach. W środkowej części plew widoczne są owalne, brunatne plamy o wielkości 1-2 mm. Rozwojowi infekcji sprzyja utrzymująca się temperatura 18-20°C oraz wilgotność powietrza wynosząca 80%.
Chorobę zwalcza się na etapie zabiegu T-2. Lista preparatów jest bardzo długa. Najlepiej wówczas, gdy wybrany fungicyd zawiera w swym składzie przynajmniej dwie substancje czynne z różnych grup chemicznych. W przypadku zwalczania DTR skuteczne są między innymi związki
z grupy karboksyamidów (SDHI), strobiluryn, a także triazoli.
Mączniak prawdziwy zbóż i traw (Blumeria graminis syn. Erysiphe graminis) największe straty powoduje w uprawach rolnych jęczmienia oraz
pszenicy. Coraz częściej pojawia się także na pszenżycie, nie zaraża kukurydzy, ryżu, prosa ani sorga. Grzyb rozwija się wyłącznie na żywych roślinach. Pierwsze objawy choroby na zbożach ozimych można obserwować już jesienią. Szybki rozwój infekcji następuje jednak w okresie późnowiosennym i letnim.
Na liściach, pochwach liściowych, źdźbłach (przeważnie po wykłoszeniu), a niekiedy nawet na kłosach, występuje początkowo biały lub szarobiały nalot złożony z grzybni i zarodników konidialnych. W okresie późniejszym staje się on filcowaty, grubieje i przybiera barwę brunatno-
szarą z licznymi czarnymi punktami – owocnikami grzyba. Choroba opanowuje najpierw liście dolne, następnie stopniowo górne, a w sprzyjających warunkach wszystkie inne organy, łącznie z kłosem. Silnie porażone liście przedwcześnie zasychają, mogą też zamierać całe rośliny. Do charakterystycznych objawów towarzyszących porażeniu zbóż, głównie niektórych odmian jęczmienia i pszenicy, trzeba zaliczyć powstawanie brunatnego przebarwienia tkanek w miejscu ich zakażenia.
Skutecznymi preparatami w ochronie przed mączniakiem prawdziwym zbóż i traw są fungicydy z grupy triazoli, morfolin i imidazoli. W celu ograniczenia choroby zaleca się stosowanie preparatów stymulujących naturalną odporność roślin.
Rdza brunatna to choroba, której sprawcą jest grzyb (Puccinia recondita). Pojawia się ona corocznie, lecz w zmiennym nasileniu i można
ją zaobserwować przede wszystkim na pszenicy i życie we wszystkich fazach rozwojowych atakowanych roślin. Źródłem infekcji są oziminy, samosiejki zbóż oraz niektóre dziko rosnące trawy, na których można znaleźć grzybnię oraz odporne na niekorzystne warunki środowiskowe zarodniki konidialne, będące głównym medium, przez które roznosi się patogen. Rdzy brunatnej nie szkodzi 10 minut oziębienia do -23°C ani podgrzanie do +52°C.
Do efektywnego porażenia rośliny grzyb wymaga wilgotności powietrza bliskiej 100%, jednak do namnażania się wystarczy mu jedynie rosa znajdująca się na powierzchni liści – opady deszczu nie są niezbędne. Optymalna temperatura do rozwoju rdzy brunatnej to 12-24°C w dzień i 0-12°C w nocy. Patogen wymaga też 5 godzin nasłonecznienia w ciągu doby. Pierwszymi objawami są niewielkie rdzawe plamy otoczone jasną obwódką, usytuowane głównie na wierzchniej stronie blaszek liściowych. Przed okresem kwitnienia takie skupiska można również spotkać na spodniej stronie liści, tworzą one zbiorowiska zarodników.
Zwalczanie rdzy brunatnej polega na stosowaniu środków grzybobójczych: w fazie krzewienia, kiedy 10-15% rośliny wykazuje objawy; w fazie strzelania w źdźbło, kiedy przynajmniej 10% roślin ma symptomy infekcji; w fazie kłoszenia, kiedy oznaki choroby widoczne są na liściu flagowym i podflagowym. Na rdzę brunatną skutecznie działają substancje z grupy triazoli, np. mefentriflukonazol czy metkonazol, lub pochodnych strobiluryny, np. piraklostrobina w połączeniu z karboksyamidami lub związkami z grupy pochodnych ketonu difenylowego.
Rdza żółta zbóż nazywana także rdzą paskowaną, to choroba roślin wywołana przez grzyb Puccinia striiformis. Atakuje głównie pszenicę ozimą i jarą, słabiej jęczmień, a najsłabiej pszenżyto i żyto. Przyczynia się do zmniejszenia plonu, zdrobnienia ziarna i obniżenia jego jakości.
Jedynie owies jest odporny na ten patogen. Charakterystycznym objawem porażenia rdzą żółtą są jej silne skupiska w łanie tworzące tzw. gniazda. Chorobę tę można wykrywać pojedynczo już podczas krzewienia, wyraźniej jest widoczna od początku strzelania w źdźbło. Już na młodych roślinach można zauważyć pojedyncze żółte skupienia na końcach liści.
W czerwcu na powierzchni blaszek liściowych pojawiają się żółte i pomarańczowe zarodniki (uredinia) tworzące charakterystyczny szereg.
W późniejszych stadiach rozwoju skupienia występują na wszystkich porażonych częściach roślin w formie brązowo-czarnych smug i są obrośnięte epidermą liści. Na początku porażenia chorobę można pomylić z rdzą brunatną lub karłową.
Do skutecznych środków zwalczających rdzę żółtą w zbożach można zaliczyć m.in. preparaty zawierające fluksapyroksad i mefentriflukonazol.
Aleksandra Strumińska
Artykuł opracowany we współpracy z Łódzkim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Bratoszewicach
![]() Zainteresował Cię ten artykuł? Masz pytanie do autora? Napisz do nas tutaj
|