Branża mleczarska w Polsce – bieżące wyniki i determinanty rozwoju

Seminarium pt. „Branża mleczarska w Polsce – bieżące wyniki i determinanty rozwoju” prowadzone przez dr. inż. Piotra Szajnera z Zakładu Rynków Rolnych i Metod Ilościowych IERiGZ–PIB zostało przeprowadzone w ramach zadania: Prowadzenie działalności upowszechnieniowej, prowadzenie współpracy i wymiany wiedzy z praktyką w ramach systemu AKIS. Podczas referatu dr inż. Szajner omówił: uwarunkowania makroekonomiczne i rynkowe produkcji mleczarskiej, tendencje cenowe na rynku międzynarodowym i krajowym oraz tendencje i przemiany strukturalne w krajowej branży mleczarskiej.

Uwarunkowania makroekonomiczne i rynkowe produkcji mleczarskiej

– „Na sytuację na rynku mleka wpłynęły dynamiczne zmiany sytuacji gospodarczej na świecie w latach 2020–2023 – pandemia COVID-19 i wojna w Ukrainie” – taki wniosek poparł danymi ekonomicznymi dr inż. Piotr Szajner. Pandemia z 2020 roku, a przede wszystkim restrykcyjne środki zapobiegawcze stosowane w celu zapobiegania zarażeniom, doprowadziły do spowolnienia aktywności producentów i konsumentów oraz globalnej recesji. Natomiast konflikt zbrojny w Ukrainie spowodował wzrost ryzyka produkcyjnego i handlowego, poprzez zagrożenie bezpieczeństwa energetycznego i żywnościowego w wielu regionach świata. Duży wzrost cen surowców rolnych i energetycznych doprowadził do silnych impulsów inflacyjnych, a kryzys humanitarny związany z uchodźcami wojennymi wpłynął na konsumpcję i rynek pracy w UE. Mimo iż Ukraina nie jest liczącym się producentem i eksporterem produktów mlecznych, ta branża od lat jest w recesji. W latach 2019– 2021 udział mleka w produkcji rolnej ukraińskiego rolnictwa spadł z 13,1 do 9,6%, a udział mleka surowego i handlu zagranicznego w latach 2004–2023 spadł odpowiednio o 36,6 i 16,7%, pogłowie bydła w latach 2010–2022 spadło o 58,4%, średnia wydajność mleczna w tym kraju wynosi ok. 5 150 kg/szt. Rolnictwo ukraińskie oparte jest na produkcji zbóż i roślin oleistych, co doprowadziło do degradacji gleby poprzez uprawy w monokulturze, spadek potencjału produkcyjnego spowodowany jest również zniszczeniami wojennymi i depopulacją. Prelegent nadmienił także o innych uwarunkowaniach mających wpływ na sytuację na rynku mleka, tj.: zmianach we wspólnej polityce rolnej – niejasna przyszłość tego rozwiązania, postępujące zmiany klimatyczne – brak wody, od której produkcja mleczarska jest w dużym stopniu uzależniona oraz postęp technologiczny. Z roku na rok coraz większe znaczenie AI (artyficial intelligence – sztuczna inteligencja) w branży mleczarskiej oraz digitalizacja. W latach 2020–2024 nastąpiły duże zmiany koniunktury na światowym, krajowym i unijnym rynku mleka. Produkcja i konsumpcja światowa rośnie, przy spadku obrotów handlowych o ok. 1%. Indeks FAO światowych cen produktów mleczarskich był porównywalny z cenami żywności ogółem, ale niższy niż cen roślin oleistych i zbóż.

Tendencje cenowe na rynku międzynarodowym i krajowym

W drugiej części referatu dr inż. Piotr Szajner poruszył następujące zagadnienia: w latach 2021–2024 wystąpiły zmienne tendencje na krajowym rynku mleka i produktów mlecznych i żywności, a także cen środków produkcji dla rolnictwa i przemysłu mleczarskiego, w latach 2021–22 r. ceny detaliczne produktów mlecznych, a także mleka surowego znacznie drożały względem inflacji oraz żywności ogółem, w latach 2023–24 wystąpił głęboki spadek cen skupu surowca mlecznego, a także cen zbytu i detalicznych produktów mlecznych. Duże zmiany cen występujące w ostatnich latach w skupie surowca i produktów mlecznych determinowały sytuację dochodową gospodarstw rolnych utrzymujących bydło mleczne oraz przemysłu mleczarskiego. Referent w seminarium wspomniał także o zaniku sezonowych wahań cen mleka w okresie od 2021 do połowy 2023 r., wahania te dotychczas były spowodowane sezonowym wzrostem ilości surowca na rynku (okres letni, wzmożona ilość wycieleń krów, okres bezpośrednio po ocieleniu największa ilość mleka w czasie laktacji). W drugiej połowie 2023 r., wystąpiły oznaki sezonowych wahań cen skupu, które utrwalają się na 2024 r. Dr inż. Szajner zaznaczył także, że według danych Polskiego FADN oraz gospodarstw rolnych w typie mlecznym, które biorą udział w badaniach w 2022 r. wystąpił wzrost dochodów w gospodarstwach mlecznych na terenie Polski, natomiast w roku 2023 wystąpiło pogorszenie sytuacji dochodowej. Tendencje cenowe na krajowym rynku mleka są następujące: w okresie styczeń – luty 2024 r. średnia cena skupu mleka wyniosła 2,06 zł/l i była niższa o 12,3% niż w analogicznym okresie 2023 r., należy jednak mieć na uwadze znaczne zróżnicowanie cen mleka surowego na terenie naszego kraju, które waha się w zależności od regionu (w lutym 2024 r. cena mleka wyniosła od 1,83 do 2,15 zł/l). W referacie prelegent wspomniał również o pogłowiu bydła mlecznego, które w grudniu 2023 r. zwiększyło się o 1,5%, wzrost wystąpił we wszystkich regionach. Wystąpił wzrost zainteresowania oceną hodowlaną bydła w gospodarstwach rolnych – pogłowie w oborach pod kontrolą hodowlaną wzrosło o 1,3%. Skup mleka w I–III 2024 r. wzrósł o ok. 5%. Zdaniem prelegenta wzrost ten jest spowodowany nie tylko dobrą ceną sprzedaży mleka w ostatnich latach, ale przede wszystkim niskimi cenami sprzedaży i brakiem rynku zbytu zbóż (korzystniej było skarmić zbożem bydło) oraz ekoschematami związanymi z  dobrostanem dla małych gospodarstw, zakupienie kilku sztuk bydła i objęcie ich ekoschematem było opłacalne. 

Tendencje i przemiany strukturalne w krajowej branży mleczarskiej

– „Przemiany strukturalne w chowie bydła mlecznego nie są zakończone – struktury produkcyjne są nadal rozdrobnione w porównaniu z krajami UE-14 oraz występują duże różnice regionalne” – stwierdził dr inż. Piotr Szajner. Na terenie naszego kraju występuje koncentracja bydła mlecznego w średnich i dużych gospodarstwach rolnych. W latach 2005–2023 liczba gospodarstw rolnych utrzymujących krowy spadła z 730 tys. do 150 tys., a dostawców surowca do przemysłu spadła z 320 do 80 tys. W polskim przemyśle mleczarskim dominującą formą własności są spółdzielnie – wyjątkowa sytuacja w przemyśle spożywczym. W przemyśle mleczarskim w naszym kraju występuje niski stopień zglobalizowania (ok. 15%). Przemiany strukturalne nadal trwają, mimo dominacji dużych i średnich przedsiębiorstw nadal występują małe i nieefektywne spółdzielnie mleczarskie. W latach 2006–2023 liczba przedsiębiorstw spadła z 250 do 130, ale średni przerób surowca na firmę wzrósł z 36 do 97 t. W 2022 r. w wyniku bardzo dobrej koniunktury przemysł mleczarski osiągnął rekordowe wyniki finansowe. W 2023 r. wystąpiło pogorszenie koniunktury i spadek cen, co skutkowało pogorszeniem wyników finansowych. Handel zagraniczny branży mleczarskiej wykazuje wysoka dynamikę i ma duży udział w bilansie wynikowym. Rynek krajowy jest zintegrowany z rynkiem międzynarodowym. W Polsce samowystarczalność branży to 120–125%, udział eksportu produkcji 29–32%, udział importu 15–18%. Głównym rynkiem zbytu jest UE: Niemcy, Czechy, Włochy, a także Wielka Brytania i Algieria (udział Ukrainy w eksporcie ok. 3%). Głównymi partnerami handlowymi w imporcie są kraje UE: Niemcy, Litwa, Holandia (udział Ukrainy w imporcie 0,1%). W latach 2004–2023 bilansowa konsumpcja mleka na mieszkańca wzrosła z 250 do 295 l/osobę. Popyt wewnętrzny na artykuły mleczarskie zbliża się do granicy nasycenia, ale możliwe są zmiany strukturalne, np. substytucja mleka napojami mlecznymi i jogurtami, serów twarogowych serami dojrzewającymi.

Podsumowanie

Podsumowując seminarium prowadzący wygłosił następujące wnioski:
- „W latach 2020–2023 zmiany koniunktury na międzynarodowym rynku determinowały tendencje cenowe na krajowym rynku oraz sytuację ekonomiczną w chowie bydła mlecznego i przemyśle mleczarskim.
- Sytuacje kryzysowe kreują wahania koniunktury oraz skutkują rosnącym ryzykiem produkcyjnym                                  i handlowym.
- Integracja krajowego rynku z rynkiem międzynarodowym jest konsekwencją wysokiej samowystarczalności i dużego udziału eksportu w bilansie rynkowym.
- Wojna w Ukrainie ma pośredni wpływ na krajową branżę, mały udział Ukrainy w światowej produkcji i handlu zagranicznym.
- Ukraina ma niewielki udział w handlu zagranicznym krajowej branży mleczarskiej.
- Uchodźcy wojenni generują popyt na wewnętrznym rynku oraz wpływają na rynek pracy.
- Branża mleczarska kontynuowała procesy restrukturyzacyjne, które nie są zakończone, spowodowane jest to silnym zróżnicowaniem regionalnym branży mleczarskiej w Polsce.
- Postępują procesy modernizacyjne w chowie bydła mlecznego i przemyśle mleczarskim.
- W ostatnich latach utrwaliły się pozytywne tendencje w popycie na rynku wewnętrznym i zewnętrznym, rosnąca bilansowa konsumpcja i duży eksport.
- W najbliższym czasie czekają duże wyzwania w zakresie technologii i organizacji produkcji przed gospodarstwami rolnymi i przemysłem mleczarskim w kontekście zmian klimatycznych, a tym samym polityki klimatycznej w UE”.