Nicienie pasożytujące na roślinach

MONITORING PLANTACJI 

Podstawowym działaniem zapobiegającym utratom plonu spowodowanym żerowaniem fitofagicznych nicieni jest monitoring pól i zbadanie gleby pod kątem występowania szkodliwych gatunków. Analizę przeprowadza się zwykle wiosną, przed wprowadzeniem docelowej uprawy. Można również wykonać ją jesienią roku poprzedzającego. Jeżeli w tym okresie na polu obecne są jeszcze rośliny, można dokonać ich obserwacji. Na nadziemnych częściach roślin porażonych przez nicienie rzadko występują specyficzne objawy. 

Cechą wskazującą na obecność tych pasożytów może być jednak pojawienie się skupisk roślin z oznakami zahamowania wzrostu, tj. niższych, pozbawionych turgoru i z żółtymi liśćmi. Silnie porażone egzemplarze mogą zasychać i zamierać. Ponieważ takie objawy towarzyszą obecności także innych agrofagów, należy przeprowadzić ocenę systemu korzeniowego i bulw w kierunku występowania zniekształceń tkanek i zgnilizn. 

PRZYGOTOWANIE PRÓBEK DO ANALIZY 

Rośliny wraz z glebą przylegającą do korzeni najlepiej wykopać z pogranicza obszaru pojawienia się roślin z objawami zahamowania wzrostu i bez takich oznak. Zaleca się pobranie również próby kontrolnej z miejsca występowania zdrowych egzemplarzy. W celu określenia gatunku nicienia oraz jego liczebności wskazane jest wykonanie analizy w specjalistycznym laboratorium, np. w Instytucie Ochrony Roślin 
– Państwowym Instytucie Badawczym.

Znaczenie gatunków nicieni dla produkcji roślinnej zależy między innymi od rodzaju uprawy oraz warunków klimatycznych regionu, w jakich jest prowadzona. Do najważniejszych, istotnych gospodarczo nicieni pasożytujących na roślinach w Europie Środkowej zalicza się: guzaki, nicienie tworzące cysty, korzeniaki, niszczyki i krępaki. 

NAJWAŻNIEJSZE GATUNKI NICIENI FITOFAGICZNYCH

Guzaki

Guzaki to nicienie, u których większość cyklu rozwojowego zachodzi w tkankach podziemnych części roślin. Na roślinach dwuliściennych żeruje guzak północny nocny (Meloidogyne hapla) oraz guzak amerykański (M. chitwoodi) i guzak holenderski (M. fallax). Natomiast na jednoliściennych (zboża) spotykany jest guzak amerykański (M. chitwoodi), guzak holenderski (M. fallax) oraz M. naasi. W Polsce pospolicie występuje guzak północny.

Na korzeniach roślin można zaobserwować charakterystyczne zgrubienia, miejsca wystąpienia nicienia (fot). Porażone bulwy pokrywa pomarszczona skórka, a w miąższu widoczne są ciemne plamy – obszary bytowania guzaka. Z gleby izoluje się tylko osobniki młodociane, które porażają roślinę oraz samce (u gatunków, u których występują). 

Nicienie tworzące cysty

Nicienie tworzące cysty są pasożytami ważnych upraw. Mątwik ziemniaczany (Globodera rostochiensis) jest poważnym szkodnikiem uprawy ziemniaka, a mątwik burakowy (Heterodera schachtii) – buraka. Na plantacjach zbóż mogą wystąpić nicieniez kompleksu gatunków związanych ze zbożami: mątwik zbożowy (H. avenae) lub H. filipjevi. 

W czasie wegetacji roślin na korzeniach ziemniaka zaobserwować można kuliste, złote samice mątwika ziemniaczanego (fot. 3, 4). W przypadku żerowania nicieni z rodzaju Heterodera – osobniki żeńskie są cytrynowatego kształtu (fot. 5, 6). 

Cysty nicieni można izolować z gleby przez cały rok, jednak dla określenia poziomu zagrożenia dla uprawy docelowej zaleca się wykonanie analizy gleby w roku poprzedzającym lub wiosną przed jej wprowadzeniem.

Korzeniaki

Są to robakowate nicienie, których wszystkie stadia młodociane oraz formy dorosłe posiadają zdolność 
ruchu. Korzeniaki występują zarówno w glebie, jak i w tkankach podziemnych części roślin (fot. 7), gdzie przemieszczając się, uszkadzają je i tworzą wrota dla patogenów, takich jak grzyby czy bakterie. Na korzeniach obserwować można wówczas ciemne plamy, tzw. nekrozy.
Korzeniaki mogą powodować szkody w uprawie ziemniaka (korzeniak pospolity – Pratylenchus neglectus oraz korzeniak szkodliwy – P. penetrans).

Mogą także licznie występować w uprawach zbóż (P. neglectus) i rzepaku (P. penetrans). Obecność nicieni może wspomagać rozwój chorób powodowanych przez mikroorganizmy, np. fuzarioz.

Niszczyki

Niszczyki to pasożyty migrujące. Występują w glebie oraz w tkankach roślin żywicielskich. Ze względu na szybki rozwój nicieni ich liczebność 
w sezonie może bardzo wzrosnąć. W przypadku ziemniaka żerowanie niszczyków przejawia się zmianami skórki bulw przypominającymi papier 
pergaminowy (fot. 8). Wtórne infekcje mikroorganzmów są przyczyną gnicia bulw i trudności podczas ich przechowywania. W uprawie ziemniaka istotne znaczenie mają niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) i niszczyk ziemniaczak (D. destructor). Ponadto niszczyk zjadliwy może zasiedlać rośliny jęczmienia oraz buraka cukrowego.

Krępaki

Krępaki to pasożyty zewnętrzne. Żerują na wielu roślinach jedno- i dwuliściennych. Ich szkodliwość wynika bezpośrednio z żerowania oraz zdolności do przenoszenia chorób wirusowych. W przypadku ziemniaka jest to wirus nekrotycznej kędzierzawki tytoniu (TRV), sprawca pstrej plamistości pędów i liści oraz czopowatości bulw. Wektorami wirusa są tylko nieliczne gatunki z rodzaju Paratrichodorus i Trichodorus. Analizę gleby na występowanie krępaków przeprowadza się wiosną, przed wprowadzeniem na pole uprawy docelowej. Ponieważ są to organizmy wrażliwe na zmiany poziomu wilgotności gleby, nie zawsze znajdą się w próbie gleby zebranej pod kątem ich występowania. 
Rozpoznanie gatunku nicienia pozwala zaplanować skuteczne ograniczanie jego szkodliwości. Metody zwalczania nicieni będą przedmiotem kolejnego artykułu.

dr hab. Renata Dobosz  Artykuł opublikowany we współpracy z Łódzkim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Bratoszewicach  Zainteresował Cię ten artykuł? Masz pytanie do autora? Napisz do nas tutaj