Zadrzewienia i oczka wodne w krajobrazie rolniczym

W ostatnim półwieczu obserwujemy niepokojące zjawisko znikania zadrzewień z terenów rolnych. Niewątpliwie ma na to wpływ postępująca urbanizacja, rozwój infrastruktury drogowej, mieszkaniowej oraz scalanie gruntów rolnych. To przyczynia się do spadku bioróżnorodności krajobrazów i zmiany w obszarze zielonej infrastruktury.

Wśród wielu właścicieli gruntów dominuje błędne przekonanie, że zadrzewienia zabierają uprawom rolnym wodę, składniki pokarmowe i dostęp do światła. Dodatkowo obserwujemy, że zadrzewienia i oczka wodne wśród pól często służą jako dzikie wysypiska śmieci. By pozbyć się uciążliwego problemu drzewa są karczowane, a oczka wodne zasypywane ziemią. W tym zbyt daleko idącym procesie „porządkowania ” zapominamy o dobroczynnym znaczeniu drzew i krzewów dla środowiska.

Do zadrzewień krajobrazowych powinniśmy wybierać gatunki rodzime, stanowiące roślinność potencjalną dla określonego siedliska. W dużym uproszczeniu można wydzielić grupy roślin, które będą dobrze rosły na stanowiskach suchych, jałowych, mocno nasłonecznionych oraz rośliny o większych potrzebach pokarmowych, wymagające więcej wody i zacienienia. 

Do pierwszej grupy zaliczamy gruszę pospolitą, która jest niezwykle cennym gatunkiem dostarczającym pożywienia owadom, ptakom i ssakom, m.in. jemiołuszkom, wilgom, dzięciołom, jeżom, kunie domowej i leśnej oraz zającom i sarnom. 

Gleby piaszczyste preferują kalina hordovina, śliwa tarnina, świdośliwa jajowata oraz czereśnia i jabłoń dzika. 

Do zadrzewiania siedlisk wilgotnych i żyznych, nad brzegami strumieni i rowów melioracyjnych wskazane są gatunki: czeremcha zwyczajna, dereń świdwa, bez czarny, jarząb pospolity, kalina koralowa, kruszyna pospolita, leszczyna pospolita, suchodrzew czarny i pospolity, trzmielina pospolita. Wilgotne gleby, to dobre stanowisko dla krajowych wierzb.

Rodzaje zadrzewień 

- Zadrzewienie przydrożne

Są to aleje drzew przy drogach. Doskonale komponują się w krajobrazie, chociaż sadzenie drzew przy drogach często budzi kontrowersje wśród rolników i użytkowników dróg. Rolnicy obawiają się konkurencyjności drzew względem upraw przy pobieraniu składników pokarmowych oraz wody. Natomiast kierowcy uważają, że przydrożne drzewa stwarzają zagrożenie dla ich bezpieczeństwa. 

Przydrożne drzewa

Jednym z najczęściej popełnianych błędów jest zadrzewianie dróg gatunkami o rozległych systemach korzeniowych, takich jak: topola czy jesion. Zamiast tych gatunków do nasadzeń przy drogach zalecane są drzewa o głębokim systemie korzeniowym, mało rozległym i użytecznych pszczelarsko, jak np. lipa, klon, owocodajne gatunki jarzębin, dzikie jabłonie i grusze. W celu ograniczenia powstawania zasp przy drogach należy na dużych przestrzeniach otwartych pól zakładać zadrzewienia lub zakrzewienia pasowe zatrzymujące śnieg na polach, a ponadto w odległości 10–15 m od skraju drogi wprowadzać niskie żywopłoty, najlepiej z głogu lub świerka. 

- Pasy przeciwwietrzne 

Pasy przeciwwietrzne zakładano w Polsce już na początku XIX wieku. Z wprowadzania tego typu zadrzewień zasłynął generał Dezydery Chłapowski, właściciel majątku w Turwi, w Wielkopolsce, który jako pierwszy w Europie zakładał wzdłuż pól uprawnych pasy ochronne z drzew i krzewów. Celem tych pasów drzew i krzewów było: zabezpieczenie gleby przed erozją wietrzną, wpływające na wzrost plonów i wzbogacające krajobraz.

Zadrzewienia przeciwerozyjne

Pasy zadrzewień mogą składać się z jednego lub więcej rzędów drzew i krzewów. Zalecane do nasadzeń to gatunki tworzące silne systemy korzeniowe oraz gęsto ugałęzione i ulistnione, np.: dąb bezszypułkowy, klon jawor, klon zwyczajny, lipa drobnolistna, olsza czarna, dereń właściwy, leszczyna pospolita, bez czarny.

- Zadrzewienia nadwodne

W krajobrazie rolniczym często spotykamy brzegi jezior i stawów pozbawione drzew i krzewów, gdzie uprawa rolna sięga niemal lustra wody. Takie bezpośrednie sąsiedztwo sprzyja szybkiej eutrofizacji wód spowodowanej nieprawidłowym nawożeniem organicznym i mineralnym oraz erozją wietrzną i wodną. Żeby zabezpieczyć zbiorniki lub cieki wodne przed przesiąkaniem zanieczyszczeń z przyległych pól, należy pozostawić przy brzegu co najmniej 10-metrową strefę darni z luźnym pasowym zadrzewieniem. 

Do gatunków, które dobrze rosną w miejscach wilgotnych, należą: wierzby, olsza czarna i brzoza omszona, a także czeremcha zwyczajna, kalina koralowa i bez czarny.

Charakterystyczną formą krajobrazową spotykaną pośród pól są oczka wodne, otoczone najczęściej wierzbami. Niestety wiele oczek wodnych zniknęło z krajobrazu. 

Oczko wodne

- Zadrzewienia przyzagrodowe

Trudno wyobrazić sobie zagrodę wiejską bez drzew i krzewów, które niejako naturalnie wpisują się w krajobraz polskiej wsi. Do zadrzewień przyzagrodowych należą wysokie zadrzewienia ochronne typu klon, jesion, lipa, brzoza, modrzew i świerk. 

Obecnie charakterystyczną formą zadrzewień przyzagrodowych jest tzw. „mały las”, zainspirowany koncepcją posiadania własnego miejsca rekreacji. W przypadku większych działek o powierzchni 0,5–1 ha powstają ciekawe, godne naśladowania zadrzewienia ożywiające krajobraz wsi.
 

- Remizy śródpolne

Są to naturalne bądź celowo zakładane na terenach rolniczych zbiorowiska drzew i krzewów. Stanowią bazę pokarmową oraz schronienie dla zwierzyny łownej, ptaków i owadów. Naturalne remizy śródpolne są bardzo często pozostałością zbiorowisk leśnych. W Polsce dominują siedliska lasów grądowych, stąd też gatunki typowe dla tych lasów bardzo często spotykane to: grab pospolity, dąb szypułkowy, lipa drobnolistna, dzika czereśnia, dzika grusza, brzoza i topola osika oraz rośliny krzewiaste typu: jarzębina, leszczyna pospolita, głóg jednoszyjkowy, dziki bez czarny i koralowy, śliwa tarnina.

Remiza śródpolna

Akcje sadzenia drzew

• 22 kwietnia – Dzień Ziemi. Wydarzenie obchodzone w celu promowania ochrony środowiska, rozszerzania świadomości ekologicznej i życia w zgodzie z naturą. 
• 10 października – Dzień Drzewa. Międzynarodowa i spontaniczna akcja sadzenia drzew, a także promocja zieleni, mająca na celu zwiększenie świadomości ekologicznej w społeczeństwie.