Zagrożenia degradacją i dewastacją gleb na terenach rolniczych

Degradacją gleb określa się pogorszenie właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych gleby oraz spadek aktywności biologicznej przyczyniający się do zmniejszenia jakości i ilości otrzymanej biomasy roślin (plonu).

Dewastacja gleb to całkowita utrata właściwości użytkowych gleby. Zwykle jest to proces nieodwracalny z powodu braku rozwiązań technologicznych w tym zakresie lub bardzo wysokich kosztów rekultywacji zdewastowanego terenu.
Według raportu Komisji Europejskiej z 2002 roku wyróżnia się dziewięć głównych mechanizmów zagrożenia gleb i odpowiadającym im form degradacji (Karczewska, 2008), są nimi:

• pustynnienie
• erozja
• spadek zawartości glebowej materii organicznej
• zanieczyszczenie gleby
• zasklepianie i zagęszczanie struktury gleby
• spadek różnorodności biologicznej gleby
• zasolenie i zakwaszenie
• powodzie i osuwiska ziemi

Wymienione zjawiska występują z różnym nasileniem w regionach i krajach, w zależności od warunków klimatycznych, glebowych geologicznych oraz rozwoju ekonomicznego.

Główne czynniki powodujące degradację gleb w naszym kraju

Do głównych czynników degradacji gleb użytkowanych rolniczo Polski zalicza się (Siuta, 2000a, Burzyńska, 2013) następujące czynniki, tj.

• rolnicza degradacja struktury ekologicznej na skutek wadliwego użytkowania gruntów,
• kwasowa degradacja gleb, która jest spowodowana nadmiernym zakwaszeniem gleb, przez czynniki naturalne, (tj. opady atmosferyczne, skład skały macierzyste) oraz czynniki antropogeniczne, (tj. wadliwe nawożenie gleby, brak wapnowania gleby oraz stosowanie nawozów fizjologicznie kwaśnych).  
• zubożanie gleb w materię organiczną w wyniku niedostatecznego jej uzupełniania w trakcje nawożenia upraw (tj. nawozy naturalne, komposty, nawozy zielone)  oraz stosowania wyłącznie nawożenia mineralnego,
• niszczenie poziomu próchniczego podczas zabiegów mechanicznych oraz nadmiernego odwodnienia gleb zasobnych w glebowy węgiel  organiczny,
• erozja wodna i powietrzna, która spowodowana jest  oddziaływaniem wody lub wiatru na wierzchnią warstwę gleby.

Gleby w naszym kraju wykazują znaczną podatność na procesy degradacyjne, z powodu znacznej przewagi gleb lekkich i piaszczystych w ogólnej strukturze gleb Polski. Przykładowo, zjawiska erozyjne na terenach rolniczych są  przyczyną nadmiernego przesuszenia gleby oraz pogorszenia jej struktury oraz wymywania i wypłukiwania cząstek gleby wraz z zawarta w niej materia organiczną i składnikami nawozowymi (głównie: N, P, K. Ca),

Pustynnienie i stepowacenie, są procesami spowodowanym czynnikami naturalnymi oraz antropogenicznymi (działalność ludzka). Niski poziom opadów atmosferycznych lub  znaczna nieregularność, nasila procesy degradacji gleby i sprzyja zanikaniu roślinności.  Do wielu procesów degradacji gleb przyczynia się również wadliwie prowadzona gospodarka rolna, która  może nasilać negatywne skutki nadmiernego i długotrwałego przesuszenia gleb. Ważnym czynnikiem jest również zanieczyszczenie gleby spowodowane stosowaniem wysokich dawek nawozów mineralnych oraz  pestycydów w intensywnym rolnictwie.

Działania sprzyjające ochronie gleb na terenach rolniczych

Ochronie gleby przed procesami degradującymi może sprzyjać podjęcie określonych praktyk rolniczych, tj,:

• wzbogacanie gleby w glebową materię organiczną,  przez stosowanie nawozów naturalnych (obornik, komposty), uprawa mieszanek traw z roślinami motylkowatymi, uprawa roślin na nawozy zielone,
• regulacja odczynu gleb nadmiernie zakwaszonych (wapnowanie) oraz  stosowanie nawozów mineralnych o właściwościach odkwaszających (np. saletra wapniowa, zamiast saletry amonowej).
• ograniczenie zabiegów agrotechnicznych sprzyjających nadmiernemu przesuszeniu gleby, zwłaszcza  w przedłużających się okresach bezopadowych  (zabiegi mechaniczne),
• racjonalne stosowanie dawek nawozów w oparciu o zapotrzebowanie roślin oraz zasobność gleby,
• zwiększanie powierzchni gruntów pod całorocznym pokryciem roślinnością gleb , tzw. „zielone pola” ( przedplony, poplony, użytki zielone),
• utrzymywanie różnorodności przyrodniczej w krajobrazie rolniczym (śródpolne zadrzewienia i zakrzaczenia, miedze, oczka wodne,  itp.).
• unikanie upraw monokulturowych na dużych powierzchniach gruntów rolniczych.

Dewastacja gleb jest najczęściej procesem nieodwracalnym, ze względu na koszty odbudowy i rewitalizacji gruntów oraz często brak  wiedzy i rozwiązań w tym zakresie, a także nowy cel przeznaczenia gruntów.   Proces dewastacji zwykle polega na całkowitym przemodelowaniu  przeznaczenia  gruntu i dotyczy rozbudowy infrastruktury technicznej, urbanizacji, rozwoju przemysłu oraz składowaniu odpadów poprodukcyjnych. W wymienionych przypadkach  przekształceniu ulega rzeźba terenu,  gleby są pokrywane nieprzepuszczalną warstwą asfaltu lub betonu oraz trwałemu zniszczeniu podlega naturalny profil glebowy.

Literatura:
Burzyńska I. 2013. Migracja składników mineralnych i węgla organicznego do wó gruntowych w warunkach zróżnicowanego uzytkowania łak. Na glebach mineralnych. Wydawnictwo Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego w Falentach.
Karczewska A. 2008. Ochrona gleb i rekultywacja terenów zdegradowanych. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Wrocław.
Siuta J. 2000. Ochrona powierzchni ziemi – stan i niezbędne działania. Mat. Konf. Nauk-Tech : Ochrona i rekultywacja gruntów  Inżynieria Ekologiczna , 1.

prof. nadzw. dr hab. inż Irena Burzyńska  Instytut Technologiczno- Przyrodniczy w Falentach ul. Hrabska 3, 05-090 Raszyn   http://www.itep.edu.pl Zainteresował Cię ten artykuł? Masz pytanie do autora? Napisz do nas tutaj