Skąd się biorą krowy rekordzistki?

Najlepsza mlecznica w województwie łódzkim dała 17 731 kg mleka, 637 kg tłuszczu i 553 kg białka. Rekordy budzą podziw, jednak nie o to tu chodzi, lecz o praktyczną możliwość uzyskania takiej ilości produktu od jednej wysoko produkcyjnej krowy, jak od trzech krów przeciętnych, bo w pogłowiu masowym średnia wydajność, to zaledwie ok. 6 300 kg.                                             

A w dobie dbałości o środowisko i zmniejszanie emisji gazów cieplarnianych redukcja liczebności stad, to niebagatelna sprawa. Spoglądając na przytoczone rekordowe liczby, rodzą się pytania: czy to przypadkowe wybryki natury, czy realizacja zamierzonego celu? Wszakże hodowcy zawsze dążyli do zwiększenia wydajności i dlatego ponad sto lat temu wymyślili i wprowadzili w oborach ocenę mleczności, we współczesnej formie nazywaną oceną wartości użytkowej  i hodowlanej bydła (owub). 

Początki oceny użytkowości były skromne, zarówno w zakresie metodyki, jak i zasięgu stosowania, ale po II wojnie światowej nastąpił w Polsce systematyczny rozwój i wzrost znaczenia tego narzędzia, niezbędnego do kreowania nowoczesnej hodowli bydła mlecznego. Na przestrzeni minionych dziesięcioleci zaszły w chowie i hodowli bydła istotne zmiany ilościowe i jakościowe, a ich dynamika nadal rośnie. Na wykresie wyraźnie widać, jak w kolejnych dziesięcioleciach wzrastała wydajność krów w oborach hodowlanych prowadzących ocenę (owub), w porównaniu do populacji masowej. 

W 1970 roku pogłowie krów w Polsce liczyło 6 mln, ale ocenianych było niewiele ponad 630 tysięcy sztuk (10,6%). Średnia roczna wydajność wynosiła zaledwie 3111 kg mleka/szt. i przewyższała wynik pogłowia masowego tylko  o 727 kg mleka. W miarę rozwoju hodowli, w rosnącym liczebnie stadzie hodowlanym ta przewaga wzrosła do ponad 2 tys. kg/szt. Jednocześnie zwiększały się wydajności w stadach wyłącznie towarowych, które dzięki pogłowiu aktywnemu (poddawanemu ocenie użytkowości), za pośrednictwem inseminacji nasieniem cennych buhajów oraz jałowic hodowlanych na remont stada podnosiły z roku na rok swą wartość genetyczną. Upowszechnienie inseminacji  i wprowadzenie do rozrodu – począwszy od lat 70. – bydła rasy holsztyńsko-fryzyjskiej jednoznacznie utrwaliło dominację bydła o jednostronnej użytkowości mlecznej, przekształcając rodzimą populację bydła nizinnego czarno-białego  w rasę polską holsztyńsko-fryzyjską czarno-białą (HO) i czerwono-białą (RW), stanowiącą dziś ok. 88% pogłowia. 

Ocenę wartości użytkowej bydła prowadzoną przez Polską Federację Hodowców Bydła i Producentów Mleka PFHBiPM realizują obecnie (wg danych z końca 2017 r.) hodowcy w 20 784 stadach, ze stanem liczebnym 801 393 krowy ras mlecznych i mięsno-mlecznych. Do ksiąg bydła hodowlanego ras mlecznych na 31.12.2017 roku było wpisanych 725 731 sztuk, czyli 90,56%. Udział krów ocenianych w krajowym pogłowiu krów mlecznych ogółem wynosi 37,2%, z trwałą tendencją wzrostową. Rośnie też koncentracja zwierząt w oborach pod oceną użytkowości mlecznej, a przeciętne stado oceniane w 2017 roku liczyło 38 sztuk krów mlecznych, co wynika z faktu, że największa grupa zwierząt, 345 545 sztuk (43%) znajduje się w stadach mających 20-49 krów. W ogólnej liczebności ocenianej populacji prym wiodą województwa: podlaskie, mazowieckie i wielkopolskie, składające się na ponad połowę hodowlanego pogłowia. Warto zapamiętać, że populacja oceniana, stanowiąca zaledwie 1/3 krajowego pogłowia krów, dostarcza około 57% skupowanego w Polsce mleka (11 309,0 mln l). 

W województwie łódzkim, podlegającym pod Region Oceny Parzniew (PFHBiPM), na koniec 2017 roku w 1400 stadach poddano ocenie wartości użytkowej 45 462 krowy, stanowiące 25,5% zasobów województwa, szacowanych – wg GUS – na 177 489 krów. Nieco niższa od średniej krajowej jest koncentracja stad, wynosząca 30,7 szt. oraz przeciętna wydajność, która osiągnęła poziom 7 887 kg mleka o zawartości 327 kg, tj. 4,14%, tłuszczu i 266 kg, tj. 3,37%, białka. Jednak grono hodowców bydła mlecznego na ziemi łódzkiej, których krowy regularnie osiągają wydajności roczne powyżej 10 000 kg mleka, jest całkiem duże, a znajdzie się bez trudu takich, u których przekroczono znacznie 12 ton od sztuki. 

O wartości genetycznej tych zwierząt, pochodzących po najwybitniejszych krajowych i światowych buhajach, mogliśmy się przekonać podczas czerwcowej XX Wojewódzkiej Wystawy Zwierząt Hodowlanych w Bratoszewicach, śledząc ich rodowody w katalogach i podziwiając cechy eksterieru (pokroju) podczas prezentacji na ringu. Posiadanie tak wartościowego bydła jest okupione wieloma latami systematycznej pracy hodowlanej. Przyznają to hodowcy prowadzący systematycznie i sumiennie, często od wielu dziesięcioleci, ocenę wartości użytkowej krów. 

Polska Federacja Hodowców Bydła  i Producentów Mleka, przejmując  w 2006 roku całokształt zagadnień związanych z tym tematem, słusznie postawiła na kompleksowość obsługi hodowcy i producenta mleka. W kolejnych latach rozbudowała i udoskonaliła zaplecze merytoryczne, proponując właścicielom ferm pakiet usług, umożliwiający racjonalne prowadzenie gospodarstwa mlecznego. Podstawę stanowi ocena użytkowości mlecznej każdej krowy realizowana siedmioma różnymi metodami, łącznie z metodami oceny dedykowanymi stadom wyposażonym w roboty udojowe i skomputeryzowane hale udojowe – AR i AZ. 

Poza zarejestrowaniem ilości, indywidualna analiza laboratoryjna prób mleka umożliwia oznaczenie zawartości tłuszczu, białka, kazeiny, laktozy, suchej masy, mocznika i liczby komórek somatycznych. Dane te są zapisywane, przetwarzane i przechowywane w systemie informatycznym, umożliwiającym generowanie raportów wynikowych, stanowiących podstawę i skarbnicę wiedzy o stadzie. W ślad za próbnymi udojami zootechnicy owub prowadzą doradztwo ogólne w zakresie oceny jakości i organizacji stada, dobrostanu, zdrowotności, rozrodu i efektywności produkcji. Każda  krowa i jałówka w oborze ma prowadzoną „Kartę jałówki-krowy”, która jest dokumentem hodowlanym, zawierającym informacje o pochodzeniu zwierzęcia, wpisie do ksiąg hodowlanych, ocenie typu i budowy, pokryciach, wycieleniach i wynikach użytkowości mlecznej. W tym momencie warto przypomnieć, że zespół klasyfikatorów tworzących w PFHBiPM Wydział Oceny Typu i Budowy prowadzi fenotypową ocenę typu i budowy krów pierwiastek ras mlecznych (usługowo także krów w dalszych laktacjach).  W 2017 roku ocenił w całym kraju  39 870 pierwiastek, w tym w woj. łódzkim 2 240 sztuk. Od niedawna federacja, kierując się potrzebami hodowców, podjęła prowadzenie oceny wartości użytkowej w zakresie cech produkcji mięsa w stadach ras simentalskiej i polskiej czerwonej. 

Ważnym elementem współpracy  z hodowcami stało się specjalistyczne doradztwo żywieniowe, świadczone przez grupę dobrze wyszkolonych doradców, którzy mają możliwość wykonywania analiz próbek pasz objętościowych, nasion i śrut w laboratoriach należących do PFHBiPM. Od początku 2018 roku każdy hodowca bydła mlecznego mający dostęp do internetu może korzystać z aplikacji internetowej Stado Online (SOL) do zarządzania stadem bydła. Program stworzony przez specjalistów PFHBiPM pozwala na prowadzenie zapisów dotyczących zdarzeń w oborze, ułatwia organizację i planowanie pracy oraz zarządzanie informacją i dokumentacją pochodzącą z wielu źródeł. Hodowcy prowadzący ocenę wartości użytkowej i hodowlanej bydła mlecznego mają też możliwość skorzystania z komputerowego doboru buhajów do kojarzeń – DOKO.

Program optymalizuje dobór buhajów do kojarzeń na podstawie wartości hodowlanej dla poszczególnych cech, wykorzystując wszystkie informacje zarejestrowane  w systemie SYMLEK. W ten sposób uzyskuje się propozycje rozpłodników dopasowanych do samicy pod względem cech produkcyjnych, funkcjonalnych   i pokrojowych oraz wyliczenie inbredu (wskaźnika chowu w pokrewieństwie) dla każdego ewentualnego potomka. Ułatwienie planowania rozrodu i uniknięcie zbytniego spokrewnienia ma ogromne znaczenie dla przyszłości fermy.

Przystąpienie do oceny bydła, niezależnie od wszystkich praktycznych aspektów, nobilituje stado, nadając mu status hodowli, w której poza wartością użytkową i produkcją towarową, istotnego znaczenia nabiera twórcze kształtowanie pożądanych założeń genetycznych zwierzęcia. W tym względzie PFHBiPM, jako podmiot prowadzący księgi dla bydła hodowlanego ras mlecznych, gwarantuje hodowcom obsługę selekcjonerską dokonującą wpisów do ksiąg, potwierdzanych zaświadczeniami, wydającą świadectwa rodowodowe, kwalifikującą zwierzęta na wystawy hodowlane i świadczącą doradztwo. Obecnie w strukturze federacji funkcjonuje Laboratorium Genetyki Bydła, które wykonuje genotypowanie większości krów i jałówek badanych  w ten sposób w Polsce. Ocena genomowa stała się najnowocześniejszym i coraz powszechniej stosowanym w świecie narzędziem kreowania postępu hodowlanego, a laboratorium w Parzniewie stosuje najlepsze metody analityczne, więc możliwość korzystania z tego narzędzia powinna być argumentem za wstąpieniem w szeregi hodowców współpracujących z PFHBiPM. Tym bardziej, że wiele spółdzielni mleczarskich oferuje dostawcom mleka z obór objętych oceną użytkowości mlecznej dopłaty, bez których uzyskanie i utrzymanie wysokiej produkcyjności i poziomu hodowlanego stada we współczesnych realiach byłoby wątpliwe. W województwie łódzkim frekwencja ocenianego bydła mlecznego nie jest za wysoka – wynosi zaledwie 25% populacji. Krajowy wynik 37,2% też nie oszałamia, choć są województwa, np. dolnośląskie, zachodniopomorskie, opolskie, pomorskie, wielkopolskie, w których ten wskaźnik przekracza 55%.

Oczywiście, trudno oczekiwać, że wszystkie stada wybiorą drogę rozwoju, ale może warto zainteresować się oceną wartości użytkowej i hodowlanej bydła mlecznego, aby dochować się krów rekordzistek?