Rola zrównoważonego rolnictwa w tworzeniu i utrzymywaniu bioróżnorodności
Definicja
Termin ,,różnorodność biologiczna” (ang. biodiversity, diversity), został wprowadzony do terminologii naukowej przez Thomasa Lovejoya w 1980 r. i oznacza zróżnicowanie wszystkich organizmów żyjących na Ziemi. Obecnie to jedno z najważniejszych zagadnień w ekologii i ochronie przyrody, używane w kontekście szacowania potencjalnych zagrożeń dla środowiska naturalnego, a w szczególności utraty siedlisk, wymierania gatunków oraz zmniejszania się puli genowej w populacjach danych gatunków. Różnorodność biologiczna, nazywana jest również bioróżnorodnością, a oba określenia stosuje się zamiennie.
Składowe bioróżnorodności
Bioróżnorodność obejmuje:
różnorodność genetyczną (wewnątrzgatunkową)
|
|
|
|
różnorodność gatunkową (międzygatunkową)
|
|
|
|
różnorodność ekosystemową (ponadgatunkową)
|
|
Bioróżnorodność w Europie i Polsce
Polskę charakteryzuje relatywnie większa bioróżnorodność niż pozostałe państwa europejskie. Bogactwo różnorodności biologicznej w naszym kraju jest wypadkową wielu zmiennych, wynikających z położenia i ukształtowania geograficznego, warunków glebowych, wpływu klimatu, poziomu rozwoju społecznego i gospodarczego, uwarunkowań historycznych. Kształtuje ją rozmaitość krain geograficznych: górskich, nizinnych, nadmorskich i morskich, oraz położenie kraju na pograniczu klimatów: atlantyckiego i kontynentalnego. Bioróżnorodność Polski, mierzona na poziomie różnorodności gatunkowej należy do najwyższych w środkowej Europie, a na poziomie różnorodności ekosystemów charakteryzuje się szczególnym bogactwem dobrze zachowanych biocenoz leśnych i bagiennych.
Ostoją bioróżnorodności Polski są tereny rolnicze, które zajmują ok. 60% powierzchni kraju.
Zdecydowana większość z nich to grunty orne. Zajmują one 76,7% obszaru użytków rolnych. Użytki zielone (łąki i pastwiska) zajmują 21,7% powierzchni użytków rolnych, a sady 1,6% [GUS, 2018].
Według dotychczasowych szacunków liczba gatunków zarejestrowanych w Polsce kształtuje się na poziomie 60 100, w tym m.in.: 2415 gatunków roślin nasiennych, 35 368 gatunków fauny. Z kolei liczba wyróżnionych zespołów roślinnych wynosi 485. Gromada ssaków reprezentowana jest w Polsce przez 105 gatunków, ryb przez 130 gatunków, płazów i gadów odpowiednio 18 i 9 gatunków. Ptaki w Polsce są liczną gromadą reprezentowaną przez 395 gatunków.
Liczebności populacji najbardziej znanych krajowych gatunków zwierząt chronionych wynoszą: niedźwiedź brunatny – 164, wilk – 1122, ryś – 308, żubr – 1361, kozica – 334, bóbr – 96 658, głuszec – 470 osobników.
Decyduje o tym: tradycyjna gospodarka rolna, wysoki udział trwałych użytków zielonych, występowanie obszarów półnaturalnych, w tym mokradłowych. Blisko połowa typów zespołów roślinnych występujących w Polsce ma swoje siedliska na obszarach wiejskich, a główną ostoję dla różnorodności biologicznej stanowią ekstensywne łąki, pastwiska, stawy i lasy.
Czynniki powodujące zubożenie bioróżnorodności
Niestety w ostatnich dziesiątkach lat ubiegłego wieku obserwuje się szybki spadek bioróżnorodności na świecie. Co najmniej 20 gatunków zwierząt, roślin i grzybów ginie z planety każdego dnia w wyniku zanieczyszczeń i przekształceń w ich naturalnym środowisku. Szacuje się, że w ciągu najbliższych 30 lat tempo to wzrośnie do ponad 100 gatunków dziennie.
Czynnikami powodującymi zubożenie różnorodności biologicznej, są:
- postępująca urbanizacja i fragmentaryzacja terenu powodująca izolację populacji dziko żyjących gatunków;
- procesy eutrofizacji, odwadniania, zakwaszenia gleb, skażenie toksycznymi związkami chemicznymi bądź zmianami termicznymi;
- negatywna presja człowieka na gatunki postrzegane jako konfliktowe (np. bóbr);
- nadmierna eksploatacja populacji wybranych gatunków dziko żyjących (np. grzyby, zioła, ślimaki), co powoduje ograniczenie liczebności ich populacji;
- postępująca synatropizacja fauny i flory oraz przenikanie gatunków obcych, co powoduje wypieranie gatunków rodzimych, słabszych konkurencyjnie;
- genetyczne modyfikacje gatunków i ich uwalnianie do środowiska, czego efekty w większości przypadków jak dotychczas są nierozpoznane;
- działalność rolnicza - zmiany sposobów użytkowania ziemi, w tym ograniczenie lub zaniechanie tradycyjnych metod produkcji rolnej.
Wpływ działalności rolniczej na bioróżnorodność
Działalność rolnicza, w zależności od stopnia intensywności gospodarowania, może sprzyjać utrzymywaniu lub zwiększaniu bioróżnorodności bądź wpływać ograniczająco na bogactwo gatunkowe i liczebność różnych organizmów występujących na polach uprawnych i użytkach zielonych.
Rolnictwo konwencjonalne – zagrożeniem dla bioróżnorodności
Rolnictwo konwencjonalne (intensywny, uprzemysłowiony, klasyczny, zindustrializowany system produkcji) jest postrzegane jako jedno z głównych zagrożeń bioróżnorodności. Ten typ rolnictwa definiuje się jako sposób gospodarowania ukierunkowany na maksymalizację zysku, osiąganego dzięki dużej wydajności produkcji roślinnej i zwierzęcej. Rolnictwo konwencjonalne przyczynia się do zmniejszenia bioróżnorodności organizmów występujących na polach uprawnych, m.in.: roślin dzikich, bezkręgowców, w tym owadów zapylających i innych pożytecznych owadów. Utrata naturalnych siedlisk, ubożenie roślinnej bazy pokarmowej, monokultury, wprowadzanie obcych gatunków roślin, zwierząt i mikroorganizmów, zmiany klimatyczne, rozprzestrzenianie i rozwój patogenów oraz chemiczne zanieczyszczenie środowiska spowodowały, że poważnie zagrożonych jest wiele gatunków roślin i zwierząt, w tym owadów zapylających.
Przyczyny dążenia do rolnictwa zrównoważonego
Zwiększenie unijnych standardów środowiskowych oraz wzrost popytu na żywność dobrej jakości i o dużej wartości dodanej, spowodowały, iż rolnicy krytycznie spojrzeli na dotychczas stosowane metody i odpowiednio je zmieniają poprzez dążenie do z rolnictwa równoważonego. Dlatego też, w 1987 r. Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa ONZ przyjęła definicję zrównoważonego rozwoju rolnictwa w brzmieniu.
Definicja rolnictwa zrównoważonego:
„Rozwój zrównoważony polega na takim wykorzystaniu i konserwacji zasobów naturalnych i takim zorientowaniu technologii i instytucji, aby osiągnął i utrzymał zaspokajanie ludzkich potrzeb obecnego i przyszłych pokoleń. Taki rodzaj rozwoju (w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie), konserwując glebę, zasoby wodne, rośliny oraz genetyczne zasoby zwierząt, nie degraduje środowiska, wykorzystuje odpowiednie technologie, jest żywotny ekonomicznie i akceptowany społecznie”.
Rolnictwo zrównoważone oferuje żywność wyprodukowaną z zastosowaniem minimalnej ilości nawozów i środków ochrony roślin (ś.o.r.) oraz ukierunkowane jest na takie wykorzystanie zasobów ziemi, które nie niszczy ich naturalnych źródeł, lecz pozwala na zaspokajanie podstawowych potrzeb kolejnych generacji producentów i konsumentów.
Głównymi cechami rolnictwa zrównoważonego na poziomie kraju są:
- produkcja bezpiecznej żywności;
- racjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej i utrzymanie potencjału produkcyjnego gleb;
- zapewnienie samowystarczalności żywnościowej kraju;
- produkcja surowców o pożądanych i oczekiwanych przez konsumentów parametrów jakościowych;
- ograniczenie lub eliminacja zagrożeń środowiska przyrodniczego oraz troska o zachowanie bioróżnorodności.
Pozwala to zmniejszyć uciążliwy wpływ na środowisko zwłaszcza dużych gospodarstw prowadzących intensywną, konwencjonalną produkcję rolną oraz przyczynić się do ochrony bioróżnorodności.
Rolnictwo integrowane – nadzieją na ochronę bioróżnorodności
Rolnictwo integrowane (zintegrowany, harmonijny, zrównoważony, ekologiczno-ekonomiczny system produkcji) jest sposobem ochrony roślin przed organizmami szkodliwymi, polegającym na wykorzystaniu wszystkich dostępnych metod ochrony roślin, w szczególności metod nie chemicznych, w sposób minimalizujący zagrożenie dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz dla środowiska.
Od 1 stycznia 2014 r. stosowanie zasad integrowanej ochrony roślin stało się obowiązkiem wszystkich profesjonalnych użytkowników ś.o.r. w Unii Europejskiej.
Zasady te zostały przedstawiono w załączniku trzecim do Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/ WE z dnia 21 października 2009 r. ustanawiającej ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów [Dz.Urz. UE, L 309/71].
Ich celem jest:
- zapobieganie występowaniu organizmów szkodliwych lub ograniczanie ich negatywnego wpływu, które powinno być osiągane m.in. przez:
- stosowanie płodozmianu;
- stosowanie właściwej agrotechniki (np. zwalczanie chwastów przed siewem lub sadzeniem roślin, odpowiedni termin i norma wysiewu);
- stosowanie odmian odpornych lub tolerancyjnych oraz materiału siewnego poddanego ocenie zgodnie z przepisami o nasiennictwie (COBORU http://www.coboru.pl/; ODR http://odr.pl/produkcja-roslinna/integrowana-ochrona-roslin/metody-hodowlane/)
- stosowanie zrównoważonego nawożenia, wapnowania, nawadniania i melioracji;
- zapobieganie introdukcji organizmów szkodliwych;
- ochronę i stwarzanie warunków sprzyjających występowaniu organizmów pożytecznych;
- stosowanie środków higieny fitosanitarnej, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się organizmów szkodliwych;
- podejmowanie działań w oparciu o rzetelną ocenę zagrożenia, poprzez monitorowanie występowania i liczebności organizmów szkodliwych przy zastosowaniu dostępnych metod i narzędzi (Platformaw Sygnalizacji Sgrofagów https://www.agrofagi.com.pl/; Internetowy System Sygnalizacji Agrofagów https://piorin.gov.pl/sygn/start.php);
- wybór terminu i metody ochrony roślin powinien wynikać z konfrontacji rezultatów monitoringu z progami ekonomicznej szkodliwości organizmów szkodliwych.;
- stosowane środki ochrony roślin muszą być odpowiednio dobrane i ukierunkowane na osiągnięcie założonego celu, aby powodować jak najmniej skutków ubocznych dla zdrowia ludzi i dla środowiska oraz minimalizować ich negatywny wpływ na organizmy niebędące celem zwalczania, w szczególności owady zapylające i naturalnych wrogów organizmów szkodliwych;
- stosowanie ś.o.r. należy ograniczyć do niezbędnego minimum poprzez redukowanie dawek, ograniczenie ilości wykonywanych zabiegów lub stosowanie dawek dzielonych (zgodnie z etykietą ś.o.r. dostępna na stronie MRiRW https://www.gov.pl/web/rolnictwo/etykiety-srodkow-ochrony-roslin);
- rozwojowi odporności organizmów szkodliwych należy przeciwdziałać poprzez właściwy dobór oraz przemienne stosowanie różnych ś.o.r. o odmiennych mechanizmach działania;
- działania monitorujące występowanie organizmów szkodliwych oraz uzasadnienie i stwierdzone efekty zastosowanych metod ochrony roślin należy zapisywać w ewidencji zabiegów;
- nad chemiczne metody ochrony roślin przedkładać należy zrównoważone metody biologiczne, fizyczne i inne metody niechemiczne; metody chemiczne powinny być traktowane jako uzupełniające, a w doborze preparatów należy brać pod uwagę ochronę organizmów pożytecznych
Stosowanie ogólnych zasad integrowanej ochrony roślin pozwala ograniczyć użycie chemicznych ś.o.r. do niezbędnego minimum i w ten sposób ogranicza presję na środowisko naturalne oraz chroni bioróżnorodność środowiska rolniczego.
Rolnictwo ekologiczne – przyjazne bioróżnorodności
Rolnictwo ekologiczne (biologiczny, organiczny, alternatywny, biologiczno-organiczny system produkcji) to sposób gospodarowania, który aktywizując przyrodnicze mechanizmy produkcyjne poprzez stosowanie środków naturalnych, nieprzetworzonych technologicznie, zapewnia trwałą żyzność gleby i zdrowotność zwierząt oraz wysoką jakość biologiczną produktów rolnych.
Rolnictwo ekologiczne odgrywa istotną rolę w ochronie bioróżnorodności i jest wyróżnikiem rolnictwa zrównoważonego. Dzięki płodozmianowi, zachęca do wykorzystania szerszej palety dostępnych roślin niż w gospodarstwach konwencjonalnych.
Podstawowe zasady rolnictwa ekologicznego w produkcji roślinnej:
- nawożenie nawozami organicznymi lub naturalnymi, wytworzonymi we własnym gospodarstwie lub, w przypadku nie posiadania zwierząt, pozyskanymi z innych gospodarstw ekologicznych oraz nawozami i środkami poprawiającymi właściwości gleby, zakwalifikowanymi do stosowania w rolnictwie ekologicznym;
- stosowanie ekologicznego materiału siewnego;
- właściwy płodozmian, uwzględniający wsiewki i poplony, pozwalające na jak najdłuższe przykrycie gleby roślinnością;
- odchwaszczanie mechaniczne, bez chemicznych ś.o.r. lub za pomocą środków ochrony, zakwalifikowanych do stosowania w rolnictwie ekologicznym.
W Polsce aktualnie dopuszczonych do stosowania przez rolników w produkcji ekologicznej jest 96 preparatów.
Na stronie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi pod linkiem (https://www.gov.pl/web/rolnictwo/rodki-ochrony-roslin-spelniajace-wymogi-produkcji-ekologicznej) dostępna jest lista ś.o.r., których stosowanie jest zgodne z wymogami przepisów dotyczących rolnictwa ekologicznego.
Ochrona bioróżnorodności w miastach
W celu zachowania bioróżnorodności w miastach gdzie brakuje miejsc na nowe tereny zieleni, a tereny otwarte zostały zabudowane, tworzone są alternatywne zielone miejsca tj. trawniki parkowe, przyuliczne rabaty, łąki kwietne, ogrody na dachach na których mogą być nasadzane gatunki synantropijne oraz pochodzące ze zbiorowisk naturalnych. Obsadzone roślinnością powierzchnie dachów i tarasów stanowią nie tylko element zielonej infrastruktury, ale również mogą służyć jako przystanek dla ptaków w trakcie ich przemieszczania się do innych obszarów. Kwitnące dachy przyczyniają się także do pobudzenia różnorodności biologicznej w odniesieniu do motyli, pszczół i owadów.
Bioróżnorodność jest wartością ponadnarodową i transgraniczną, a rozmieszczenie jej elementów nie jest równomierne na obszarze Unii Europejskiej stąd różna jest odpowiedzialność państw za jej ochronę.
Instrumenty polityki rolnej wspierające bioróżnorodność:
- Strategia ochrony różnorodności biologicznej do 2020 r.
- Program ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Planem działań na lata 2015-2020.
- Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 r. (1999 r.).
- Dyrektywy Unii Europejskiej.
- Sieć obszarów Natura 2000.
- Wspólna Polityka Rolna.
- Program Rozwoju Obszarów Wiejskich.
Podsumowanie
Obecnie na Ziemi obserwuje się stałe zmniejszanie się bioróżnorodności, wywołujące poważne konsekwencje w świecie przyrody i mające negatywny wpływ na życie ludzi tj. zagrożenie bezpieczeństwa żywnościowego (wskutek zaniku wielości odmian roślin i zwierząt uprawnych), zmniejszenie odporności organizmów na choroby i ataki patogenów (wskutek zmniejszania się różnorodności genetycznej). Dlatego też utrzymanie bioróżnorodności jest bardzo ważnym zadaniem współczesnego rolnictwa, a do jej ochrony przyczyniają się systemy produkcji rolnej oparte na rolnictwie zrównoważonym.
LITERTURA
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE z dnia 21 października 2009 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów, Dz.Urz. UE, L 309/71.
GUS (Główny Urząd Statystyczny). 2018. Użytkowanie gruntów i powierzchnia zasiewów w 2018 r.
NIK (Najwyższa Izba Kontroli) 2017. Wsparcie pszczelarstwa w Polsce. Informacja o wynikach kontroli. Departament Rolnictwa i Rozwoju Wsi. https://www.nik.gov.pl/plik/id,14397,vp,16854.pdf.
http://www.coboru.pl/
www.odr.pl
www.agrofagi.com.pl
www.piorin.gov.pl
www.gov.pl/web/rolnictwo
Prof. dr hab. Bożena Łozowicka, mgr Izabela Hrynko Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy, Terenowa Stacja Doświadczalna w Białymstoku, ul. Chełmońskiego 22, 15-195 Białystok Zainteresował Cię ten artykuł? Masz pytanie do autora? Napisz do nas tutaj
|