KalendarzRolników.pl
PARTNERZY PORTALU
  • ODR Bratoszewice
  • Narodowy Instytut Wolności
  • Partner serwisu Krajowa Rada Izb Rolniczych
  • Partner serwisu Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi w Warszawie
  • Partner serwisu Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego

WYSZUKIWARKA

Bliska sercu kolęda... rozmyślania o najstarszych polskich kolędach

Opublikowano 24.12.2020 r.
Kolędy i pastorałki wzruszają, przywołują wspaniałe wspomnienia, stwarzają atmosferę radości oraz sprzyjają zadumie. Święta Bożego Narodzenia bez kolęd nie są tak wyjątkowe, to one tworzą tę świąteczną oprawę, na którą czekamy cały rok.

W polskiej tradycji Wigilia to wieczór prawdziwego zbliżenia, lekcja miłości, najbardziej uroczyste i rodzinne święto w roku. To wieczór szczególnego przesłania, szczególnych obyczajów, szczególnej pamięci, słów, życzeń, smaków i zapachów. Dawniej czas po wieczerzy wigilijnej upływał głównie na śpiewaniu kolęd. Jeszcze do niedawna był to obyczaj powszechny w całej Polsce. Warto tę piękną polską tradycję pielęgnować i przekazywać ją dzieciom. Kolędowanie łączy pokolenia, pozwala na budowanie poczucia wspólnoty oraz więzi rodzinnych, a także niesie za sobą mnóstwo pozytywnych emocji. Wspólne śpiewanie zbliża do siebie ludzi, sprawia, że znika poczucie osamotnienia. Ponadto pomaga w pielęgnowaniu wiary chrześcijańskiej oraz rozwija wrażliwość duchową. Kolędy są bowiem częścią tradycji chrześcijańskiej, która zwraca uwagę na to, co jest najważniejsze w Bożym Narodzeniu, a jest to historia narodzin Pana Jezusa sprzed ponad 2 tysięcy lat, warunki, w jakich miało to miejsce, oczekiwanie na Zbawiciela. W tym sensie są one przesłaniem ewangelicznym.

Trochę historii…

Słowo calendae sięga czasów przedchrześcijańskich w Rzymie. Oznaczało pierwszy dzień miesiąca. Odwiedzano się wtedy, składano sobie życzenia. Potem – gdy już słowo kolęda przeniosło się do Polski – też miało inny sens niż dzisiaj. Kolędą dziękowało się swojemu panu, u którego się służyło, za opiekę, za pracę, za wynagrodzenie. Bożonarodzeniowych pieśni kościelnych początkowo nie nazywano kolędami. To były rotule, kantyki albo kantyczki. Kolęda w rozumieniu pieśni religijnej związanej z narodzinami Chrystusa wykształciła się później, wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa. Pieśni o tematyce bożonarodzeniowej – kolędy znane są nie tylko Polakom, lecz także innym Europejczykom.

Zaczęły powstawać prawdopodobnie w XIII wieku, ich ojczyzną są Włochy. Najstarsze przypisuje się św. Franciszkowi z Asyżu, niestety, nie dotrwały do naszych czasów. Znane nam dzisiaj tradycje świątecznej szopki, jasełek czy właśnie śpiewania kolęd pojawiły się dopiero u schyłku średniowiecza.

Najstarsze znane kolędy polskie, przełożone z kancjonałów czeskich i łacińskich pochodzą z XV w. Zaliczamy do nich: Zdraw bądź Krolu Niebieski (z 1424 r. – raczej nie śpiewa się jej w kościele) i uroczystą, poważną kolędę chorał Anioł pasterzom mówił, która śpiewana jest do dzisiaj.

Oryginalna, polska twórczość kolędnicza rozwinęła się w XVII i XVIII w. Powstały wówczas najpiękniejsze kolędy polskie, wśród których są prawdziwe klejnoty twórczości muzycznej i literackiej. W tym też czasie w utworach tych zaczęły się pojawiać wątki ludowe i obrazki zaczerpnięte z życia codziennego. Te radosne i skoczne kolędy o tematyce pasterskiej, często z elementami gwary, nazwane zostały pastorałkami. Nie śpiewano ich podczas nabożeństw, ale głównie podczas obchodów kolędniczych, spotkań rodzinnych i sąsiedzkich.

Bóg się rodzi

Pieśń o Narodzeniu Pańskim, znana wśród Polaków jako kolęda Bóg się rodzi, została napisana przez poetę Franciszka Karpińskiego. Po raz pierwszy była odśpiewana w Starym Kościele Farnym w Białymstoku w 1792 ro- ku. Przez wiele lat wykonywano ją na różne melodie w zależności od regionu. Obecnie używana melodia jest przypisywana Karolowi Kurpińskiemu, aczkolwiek nie wyklucza się jej ludowego pochodzenia. Według innych źródeł, jest to polonez koronacyjny królów polskich z czasów Stefana Batorego (XVI w.). Piąta strofa, poważna w treści, rozpoczynająca się słowami Podnieś rękę, Boże Dziecię, błogosław (Ojczyznę) krainę miłą nadaje pieśni charakteru narodowego, towarzyszyła Polakom w najtrudniejszych chwilach. Dzięki symbolicznym słowom skierowanym do narodu polskiego Franciszek Karpiński uważany jest za ojca polskiej kolędy patriotycznej. Autorowi udało się połączyć wzniosłość z potocznością. Z tego też względu Bóg się rodzi uchodzi obecnie za królową polskich kolęd, często określana jest mianem hymnu bożonarodzeniowego.

Lulajże Jezuniu

Jest to najbardziej polska ze wszystkich kolęd. Do jej melodii pisano teksty i tworzono pieśni o charakterze patriotycznym odnoszące się do aktualnych wydarzeń, m.in., opisujące strajk szkolny we Wrześni. Często kolęda stanowiła inspirację dla wielu twórców, wybitnych kompozytorów. I tak, np. motywy kołysanki – kolędy zaadaptował w swojej muzyce, sherzu h-moll op. 20., Fryderyk Chopin. Warto podkreślić, że Lulajże Jezuniu jest jedną z niewielu kolęd kołysanek. Najstarsza zachowana wersja pochodzi z roku 1705. Wywodzi się z tradycji ludowej. Autorzy tekstu i melodii nie są znani.

Wśród nocnej ciszy

Powstała na przełomie XVIII i XIX wieku. Pierwszy raz ukazała się w dodatku do Śpiewnika kościelnego autorstwa księdza Michała Marcina Mioduszewskiego w 1853 r. Została zaliczona wówczas do pieśni otwierających liturgię i do dziś pełni tę funkcję w wielu polskich kościołach, rozpoczynając bożonarodzeniową mszę, zwaną pasterką. Była wielokrotnie przerabiana w\ XIX wieku, a na jej melodię śpiewano pieśni patriotyczne. Autorzy tekstu i muzyki są anonimowi.

W żłobie leży

Pochodzi z przełomu XVII i XVIII wieku. Autorem kolędy jest ksiądz Piotr Skarga, słynny kaznodzieja królewski, jezuita i pisarz. Jej melodia nawiązuje do poloneza koronacyjnego króla Władysława IV Wazy. Obecnie – choć rzadko można usłyszeć ośmiozwrotkowe wykonanie pieśni – jest zaliczana do najpopularniejszych kolęd, które na stałe zapisały się w polskiej tradycji bożonarodzeniowej, a jej charakterystyczny polonezowy rytm doskonale podkreśla uroczysty charakter zarówno świątecznych liturgii, jak i spotkań rodzinnych.

Oj maluśki, maluśki

To zdecydowanie najbardziej znana pieśń góralska. Pochodzi z regionu Podhala. Autor i kompozytor jest nieznany. Początkowy tekst niedrukowany liczył 6 strof. Tekst pastorałki znajduje się w rękopisie franciszkańskim Kolęda, czyli zbiór pieśni na Boże Narodzenie dla wygody i nabożeństwa Ich Mość P.P. Franciszkanek klasztoru św. Jędrzeja. Rękopis ten pochodzi z 1808 roku i został spisany w Krakowie. Była to ulubiona ludowa kolęda papieża Jana Pawła II i jedna z nielicznych góralskich pieśni śpiewanych w całej Polsce. Zachwyca regionalnym brzmieniem, a przede wszystkim przejmującym tekstem pełnym pytań, które wciąż zadają sobie nawet najstarsi górale.

Mizerna cicha

Kolęda Mizerna, cicha, stajenka licha została napisana przez znanego poetę romantycznego i etnografa Teofila Lenartowicza. Po raz pierwszy opublikowana w Szopce w 1849 r. Oryginalny tekst składał się aż z 11 strof. Mimo nostalgicznego nastroju, słowa Mizernej cichej nieustannie budzą nadzieję i napełniają serca kolędników bożym pokojem i radością. Pierwotną melodię napisał ks. Jakub Wrzeciono, ale najbardziej znana jest wersja skomponowana przez wybitnego polskiego kompozytora Jana Galla.

Cicha noc

Jest bez wątpienia najpopularniejszą kolędą na świecie. Została przełożona na ponad trzysta języków i dialektów. Jej autorem był Joseph Mohr (wikary), zaś muzykę skomponował Franz Xaver Gruber (organista). Po raz pierwszy zabrzmiała w roku 1818 w austriackim Oberndorf bei Salzburg podczas pasterki. Piękno melodii oraz prostota słów sprawiły, że Cicha noc stała się znaną i chętnie śpiewaną kolędą na całym świecie. Jej pierwszy polski przekład napisał około 1930 r. Piotr Maszyński – kompozytor, dyrygent i tłumacz utworów muzycznych. Oryginalna wersja kolędy ma aż sześć zwrotek, obecnie śpiewa się wersję skróconą (zwrotkę 1., 2. i 6.).

W polskim dorobku kulturowym zachowało się ponad 500 kolęd i pastorałek. W XIX wieku rozpoczęto na większą skalę ich zbieranie, a punktem odniesienia jest wydany w 1843 zbiór Pastorałki i kolędy z melodiami, czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane autorstwa księdza Michała Marcina Mioduszewskiego. Powstają też nowe, komponowane przez współczesnych twórców kolędy, których popularność dorównuje tym tradycyjnym, np. kolęda z lat 30. XX w. Nie było miejsca dla Ciebie czy Kolęda o gwieździe z musicalu Kolęda Nocka z lat 80. XX w.

A Wy jakie kolędy śpiewacie w swoich domach?

 

 
Jadwiga Siwińska
Artykuł opracowany we współpracy z Łódzkim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Bratoszewicach 
Zainteresował Cię ten artykuł? Masz pytanie do autora? Napisz do nas tutaj

POWIĄZANE TEMATY:kolędapolskie kolędy
Komitet do spraw pożytku publicznego
NIW
Sfinansowano ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030
PROO