Tym różnią się pola w krajach UE - stosowanie nawozów i pestycydów

Zróżnicowanie krajów 

Na zróżnicowanie unijnych krajów pod względem zużycia nawozów i pestycydów jako wyzwanie dla wdrażania unijnego Zielonego Ładu, zwracają uwagę Janusz Wojciechowski, komisarz UE ds. rolnictwa, minister Jan Krzysztof Ardanowski, jak też dostawcy środków (np. Cezary Urban z BASF podczas XII Europejskiego Kongresu Gospodarczego).
W ostatnich 15 latach, dla których dostępne są dane, w krajach UE koszty nawozów w przeliczeniu na hektar użytków rolnych z wahaniami, ale rosły. Różnice między krajami o najwyższym (Holandia, Belgia, Grecja, a w ostatnich latach też Polska), a najniższym poziomie (Portugalia, Austria, Łotwa) były wielokrotne (rys. 1). 

Rys. 1. Koszty nawozów w przeliczeniu na hektar użytków rolnych w krajach UE w latach 2004-2018 
Źródło: Oblicz. własne na podst.: FADN https://agridata.ec.europa.eu/extensions/ FADNPublicDatabase/FADNPublicDatabase.html.

Podobnie, jak w przypadku nawozów, również w ostatnich latach w krajach UE koszty pestycydów w przeliczeniu na hektar użytków rolnych rosły. Różnice między krajami o najwyższym (Malta, Holandia, Belgia, Francja, Włochy, Grecja), a najniższym poziomie (Irlandia, Estonia, Finlandia) były jeszcze większe niż w nawozach. Tu Polska znalazła się w grupie krajów o niskim poziomie pestycydów (rys. 2). 

Rys. 2. Koszty pestycydów w przeliczeniu na hektar użytków rolnych w krajach UE w latach 2004-2018
Źródło: Oblicz. własne na podst.: FADN https://agridata.ec.europa.eu/extensions/ FADNPublicDatabase/FADNPublicDatabase.html.

Najważniejszymi czynnikami wpływającymi na intensywność nawożenia i ochrony roślin są kierunek produkcji i wielkość gospodarstwa. Wiedzą to i naukowcy i rolnicy. Hektar uprawy żyta wymaga o wiele niższych nakładów niż hektar warzyw. Rolnicy z dużych gospodarstw, dla których produkcja rolnicza jest jedynym lub głównym źródłem dochodów, stosują wysoką intensywność produkcji, aby osiągnąć efekt degresji kosztów stałych (im większa produkcja, tym mniej kosztów dysponowania ziemią, maszynami, budynkami itp. przypada na jednostkę). 

Zróżnicowanie kierunków produkcji 

W systemie rachunkowości gospodarstw rolnych FADN Unii Europejskiej typ rolniczy (TF) i wielkość ekonomiczna (ES) to dwa podstawowe grupowania. Na podstawie udziału wartości produkcji standardowej (SO) z poszczególnych działalności rolniczych w tworzeniu całkowitej wartości SO gospodarstwa określa się typ rolniczy. Typ rolniczy gospodarstwa odzwierciedla jego poziom i kierunek specjalizacji. Rozważymy jak kierunek produkcji wpływa na intensywność nawożenia i ochrony roślin.

Ze względu na ramy artykułu badanie ograniczymy do wybranych typów rolniczych gospodarstwa, tj. do gospodarstw polowych (TF15), ogrodniczych (TF20), mlecznych (TF45) oraz z chowem zwierząt ziarnożernych (świnie, drób) (TF50). W tej grupie gospodarstwa mleczne charakteryzowały się najniższym, a ogrodnicze najwyższym kosztem nawozów i pestycydów na hektar użytków rolnych. Różnice były nawet kilkudziesięciokrotne i na tym tle różnice między gospodarstwami mlecznymi a polowymi zacierają się, a w przypadku pestycydów były jednak trzykrotne (rys. 3). 

Rys. 3. Koszty a) nawozów i b) pestycydów w przeliczeniu na hektar użytków rolnych w gospodarstwach polowych (TF15), ogrodniczych (TF20), mlecznych (TF45) oraz z chowem ziarnożernych (świnie, drób) (TF50) w krajach UE w latach 2004-2018
Źródło: Oblicz. własne na podst.: FADN https://agridata.ec.europa.eu/extensions/ FADNPublicDatabase/FADNPublicDatabase.html.

Zróżnicowanie gospodarstw różnej wielkości

Na podstawie wartości produkcji standardowej (SO) w systemie rachunkowości gospodarstw rolnych FADN określa się wielkość ekonomiczną (ES) gospodarstwa. Powszechnie znana i prosta wielkość obszarowa jest nieprzydatna, gdy chcemy porównywać gospodarstwa o różnych kierunkach produkcji, np. 20-hektarowe gospodarstwa specjalizujące się w uprawach polowych, w produkcji mleka i w uprawach ogrodniczych. Lepiej wówczas grupować gospodarstwa pod względem wielkości ekonomicznej. Tu wykorzystamy grupowanie gospodarstw na sześć klas wielkości ekonomicznej. Zarówno w przypadku kosztów nawozów, jak i kosztów pestycydów w przeliczeniu na hektar użytków rolnych różnice między gospodarstwami z najmniejszych i największych klas wielkości ekonomicznej były w UE wielokrotne. W przypadku nawozów po 2013 r. nastąpiło ich ograniczanie (szczególnie w gospodarstwach 5 i 6 klasy wielkości ekonomicznej). W przypadku pestycydów redukcja była nieznaczna (rys. 4).

Sytuację komplikuje ustalenie, że analiza nakładu nawożenia i środków ochrony roślin tylko w przeliczeniu na jednostkę powierzchni użytków rolnych nie jest wystarczająca dla oceny wpływu na środowisko. Z reguły kraje o najwyższych plonach mają też najwyższy poziom nawożenia i pestycydów na 1 ha. Okazuje się jednak, że przy wysokich plonach poziom nakładów przeliczony na jednostkę produktu może być najniższy. Oznacza to, że w krajach o wysokim nawożeniu na jednostkę ziemi, składniki nawozowe mogą być zagospodarowane i „wynoszone” z pola przez wysokie plony bez szkody dla środowiska. Wskazane zależności spowodują, że mechaniczne ograniczanie nawożenia może skutkować wzrostem relacji nawóz/plon, a wówczas nadmiar składników nie pobranych przez plony będzie przenikał do środowiska.

Podsumowanie

Zaprezentowane zróżnicowanie gospodarstw w krajach Unii Europejskiej pod względem stosowania nawozów i pestycydów wskazuje, że w tej sytuacji nie będzie łatwo znaleźć zrozumiały i skuteczny sposób ograniczania negatywnych skutków stosowania nawozów i pestycydów założony w strategii od pola do stołu.
Dbałość o środowisko i zachowanie bioróżnorodności jest coraz powszechniej doceniane i akceptowane. Trzeba jednak pamiętać, że osiąganie tych celów przez obniżanie poziomu intensywności produkcji, m.in. przez obniżanie nakładów nawozów i środków ochrony roślin, prowadzi do spadku dochodów rolników. Rolnicy nie mogą być jedyną grupą, która zapłaci za dobra i korzyści ogólnospołeczne.