Co z dochodami w rolnictwie?

Dochody w rolnictwie i poza 

GUS opublikował informację o wzroście przeciętnego dochodu z pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych z 1 ha przeliczeniowego w 2019 r.

Rozmija się ona z odczuciami rolników borykających się w ostatnich latach z niekorzystnymi warunkami pogodowymi, ostatnio z długotrwałą klęską suszy. Wyliczenia GUS budziły już wcześniej kontrowersje i konieczne były wyjaśnienia dotyczące metodologii obliczania przeciętnego dochodu z pracy w gospodarstwach indywidualnych2. Wyliczenia dochodowości ziemi na podstawie wiarygodnego unijnego systemu rachunkowości gospodarstw rolnych FADN wskazują na wyraźnie niższy poziom niż ustalenia GUS zarówno w przypadku całego kraju, jak też silnego rolniczego regionu FADN 790 (Wielkopolska i Śląsk). Wyliczenia dla woj. kujawsko-pomorskiego mają charakter informacyjny, gdyż metodyka systemu FADN nie upoważnia do uogólniania wyników na poziomie województw. Są to rezultaty zawyżone, właściwe dla próby badanych gospodarstw (z reguły lepszych) nie przeważone strukturą gospodarstw w województwie (rys. 1). 

Rys. 1. Dochód z hektara według GUS oraz obliczony na podstawie systemu rachunkowości FADN dla Polski (PL), dla regionu FADN 790 (tu należy woj. kujawsko pomorskie) oraz dla woj. kujawsko-pomorskiego (KP)   

Źródło: Obwieszczenie Prezesa GUS oraz oblicz. własne na podst. FADN: http://fadn.pl/publikacje/szeregi-czasowe/ oraz https://agridata.ec.europa.eu/extensions/FADNPublicDatabase/ FADNPublicDatabase.html

Konsumenci o różnych źródłach dochodów konkurują ze sobą na tym samym rynku dóbr i usług, dlatego dochody z produkcji rolniczej należy oceniać na tle utrzymującego się w ostatnich latach wysokiego wzrostu PKB, płacy minimalnej i płac w działach pozarolniczych. Po roku 2012 zaczęło się wyraźne rozwieranie wynagrodzeń poza rolnictwem (które dynamicznie rosły) i dochodów rolników (które malały). Dysparytet dochodowy na niekorzyść rolników zaczął się znacząco pogłębiać. Prezentowane analizy są wykonane w cenach bieżących, zatem realny poziom dochodów pogarszał się jeszcze bardziej, co rolnicy mogli odczuć porównując możliwości nabywcze w kolejnych latach. Porównywali też swoje możliwości zakupów z rosnącymi możliwościami pracujących poza rolnictwem i odczuwali narastającą względną deprecjację dochodową (rys. 2). Wieloletnie, systematyczne, prowadzone przez SGH badania koniunktury w Polsce potwierdzają wystąpienie po 2009 r. skokowego pogorszenia nastrojów gospodarstw rolnych, gotowości do inwestowania i zaciągania kredytów. Po roku 2012 nastroje rolników nigdy nie wykazały chociaż okresowej znaczącej poprawy, lecz dalej dramatycznie pogarszały się i w ostatnich kwartałach osiągnęły najniższy od wielu lat poziom3.

Rys. 2. Wynagrodzenia oraz dochody z rolniczego gospodarstwa rolnego dla Polski i dla regionu FADN 790 (tu należy woj. kujawsko- -pomorskie)  

Źródło: oblicz. własne na podst. komunikatów Prezesa GUS https://stat.gov.pl/sygnalne/komunikaty-i-obwieszczenia/lista-komunikatow-i-obwieszczen/komunikat-w-sprawie-przecietnego-miesiecznego-wynagrodzenia-w-sektorze-przedsiebiorstw-bez-wyplat-nagrod-z-zysku-w- oraz FADN: https://agridata.ec.europa.eu/ extensions/FADNPublicDatabase/FADNPublicDatabase.html
 

Dochody w Polsce i innych krajach  

Dobrze rozpoznane są źródła dochodów rodzin rolniczych w zależności od wielkości gospodarstw – w gospodarstwach największych dochody z produkcji rolniczej są głównym lub jedynym źródłem utrzymania rodziny4. Gospodarstwa największe, dzięki odpowiedniej skali i zaawansowaniu technologicznemu są predystynowane do wdrożenia praktyk rolnictwa precyzyjnego sprzyjających środowisku. Ta grupa gospodarstw jest też obciążona skutkami finansowania wzmożonej modernizacji, a rolnicy w Polsce ciągle muszą jeszcze nadrabiać zapóźnienia po poprzednim systemie. Największe gospodarstwa dostarczają duże i jednorodne partie surowców, tak niezbędne w przetwórstwie, przez co przyczyniają się do sukcesów handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi.

Dominacja gospodarstw małych powoduje, że w Polsce przeciętne dochody są niższe od dochodów w wielu krajach Unii Europejskiej. Rozwiązaniem może być stymulowanie mechanizmów poprawy struktury agrarnej, co wydaje się obecnie łatwiejsze ze względu na trwale niskie bezrobocie, a rolnictwo nie musi „przechowywać” bezrobotnych jak to musiało robić w pierwszej dekadzie przywracania gospodarki rynkowej. Przy okazji warto zwrócić uwagę na dużą zmienność dochodów w Niemczech i Francji (rys. 3). Zmienność i niepewność dochodów jest dla gospodarstw rolniczych dużym problemem, gdyż zaburza standard życia rodziny i rozwój gospodarstwa produkcyjnego5.

Porównanie dochodów z tych samych klas wielkości ekonomicznej pokazuje, że w Polsce dochody na osobę pracy własnej (FAW) często były powyżej dochodów w wielu krajach Unii Europejskiej. Ta dobra sytuacja w największych polskich gospodarstwach stale pogarsza się – w badanym 15-letnim okresie dochody przy znacznej zmienności spadały średniorocznie o 1 621,5 euro na osobę (równanie  i linia trendu) (rys. 4). 

Rys. 4. Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pracy własnej (FAW) z piątej (5) i szóstej (6) klasy wielkości ekonomicznej w Polsce (PL) na tle Niemiec (DE), Francji (FR) i UE   
Źródło: Oblicz. własne na podst. FADN: https://agridata.ec.europa.eu/extensions/FADNPublicDatabase/FADNPublicDatabase.html

Sytuacja makroekonomiczna a wyniki gospodarstw  

Bardzo interesującą analizę wyników ekonomicznych gospodarstw rolniczych w Polsce wykonano w IERiGŻ-PIB. Wyodrębniono okresy w gospodarce i na tym tle pokazano kształtowanie się wyników ekonomicznych w gospodarstwie rolniczym. Zwraca uwagę okres po 2013 r. ożywienia w makroekonomii i jednocześnie osłabienia wewnątrz rolnictwa, co oznacza, że rolnicy nie partycypowali w efektach wzrostu gospodarczego ostatnich lat. Analiza produkcji, kosztów i dochodów w cenach stałych potwierdza wcześniej sformułowane przypuszczenie, że realny poziom dochodów stagnował, co rolnicy porównując możliwości nabywcze w kolejnych latach mogli odczuwać jako pogorszenie (rys. 5). 

Rys. 5. Wyniki ekonomiczne gospodarstw rolnych z pola obserwacji Polskiego FADN w latach 2004–2018 w przeliczeniu na gospodarstwo (ceny bieżące i ceny stałe) 
Źródło: Kulawik J., Wieliczko B., Płonka R. 2020, Zmiany sytuacji dochodowej gospodarstw rolnych z pola obserwacji Polskiego FADN w latach 2004–2018, https://www.ierigz.waw.pl/aktualnosci/seminaria-i-konferencje/23872,43,3,0,1600761675.html.

Podsumowanie

Dochody gospodarstw rolniczych w Polsce od 2013 r. relatywnie pogarszają się. Rolnicy nie uczestniczą w podziale efektów wzrostu gospodarczego ostatnich lat. Narasta dysparytet dochodów na niekorzyść rolników. Koniunktura oraz nastroje gospodarstw rolniczych, gotowość do inwestowania i zaciągania kredytów od 2009 r. pogarszają się, a po roku 2012 nastroje rolników nigdy nie wykazały chociaż okresowej znaczącej poprawy, lecz dalej dramatycznie pogarszały się i w ostatnich kwartałach osiągnęły najniższy od wielu lat poziom. W tych warunkach wystarczyła przysłowiowa kropla, która przelała czarę goryczy. Nie powinien zatem dziwić udział rolników w protestach. Wiele grup społecznych i zawodowych dramatycznie odczuje skutki pandemii. W sytuacji dużych emocji nie trudno wywołać wzajemne pretensje i doprowadzić do walki „wszystkich ze wszystkimi”. Trzeba zrobić wszystko, żeby to nie przerodziło się w bezmyślną agresję! W trudnych sytuacjach nie ma łatwych rozwiązań. Potrzebny jest mądry namysł i współdziałanie oraz zaufanie, bez którego nie ma szans na dwa pierwsze. I tego sobie i Wam życzę.

1 https://stat.gov.pl/sygnalne/komunikaty-i-obwieszczenia/lista-komunikatow-i-obwieszczen/obwieszczenie-w-sprawie-wysokosci-przecietnego-dochodu-z-pracy-w-indywidualnych-gospodarstwach-rolnych-z-1-ha-przeliczeniowego-    w-2019-roku,278,7.html
2 https://stat.gov.pl/dla-mediow/komunikaty-prasowe/wyjasnienie-dotyczace-metodologii-obliczania-przecietnego-dochodu-z-pracy-w-gospodarstwach-indywidualnych-w-rolnictwie-z-1-ha-przeliczeniowego,94,1.html
3 Szajner P., Walczyk K. 2020, Koniunktura w rolnictwie. SGH Warszawa, Zeszyty koniunktury w gospodarce polskiej nr 44, ss. 9-54.
4 Por. Sobczyński T. 2020, Duży może i musi więcej? Wieś Kujawsko-Pomorska nr 233, ss. 24-28.
5 Por. Sobczyński T. 2018, Zmienność dochodów gospodarstw rolniczych w województwie kujawsko-pomorskim na tle Polski. https://www.kpodr.pl/zmiennosc-dochodow-gospodarstw-rolniczych-bedzie-narastac/.