Poplony ścierniskowe w mieszankach wielogatunkowych

W ostatnich kilku dekadach rolnictwo na naszym terenie znacznie zmieniło swój charakter. Gospodarstwa o mieszanym profilu produkcji zaczęły być zastępowane przez gospodarstwa specjalizujące się w bardzo wąskich dziedzinach produkcji rolniczej. Płodozmian został bardzo uproszczony, a nawozy naturalne i organiczne zastąpiono mineralnymi. To sprawiło, że obecnie, po kilkudziesięciu latach takiego gospodarowania, mamy coraz większe problemy z utrzymaniem dobrej produktywności gleb. Dzieje się to przede wszystkim z powodu zmniejszenia ilości próchnicy w glebie. Jednym ze sposobów poprawy zawartości materii organicznej jest wprowadzenie do uprawy roślin pozytywnie oddziaływających na środowisko glebowe, np. przez wysiew poplonów. Korzyści z ich uprawy jest znacznie więcej.

Korzyści z uprawy

Z agrotechnicznego punktu widzenia korzyści z uprawy międzyplonów jest bardzo wiele. Między innymi w momencie niszczenia roślin poplonowych, poprzez wprowadzenie do gleby dużej masy organicznej, dostarczamy glebie „pokarmu”. Żyjące w niej organizmy przetwarzają go w próchnicę. Korzenie palowe roślin drenują glebę i poprawiają jej strukturę, wiązkowe systemy korzeniowe spajają ją i stabilizują. Dlatego też międzyplony pełnią szereg funkcji ochronnych, np. działają przeciwerozyjnie. 

W lata mokre, w okresie między plonami głównymi pozostawienie gleby bez żadnej okrywy często skutkuje wypłukiwaniem (gleby lekkie, piaszczyste) lub spłukiwaniem (gleby ciężkie, zwięzłe, gliny, iły) składników pokarmowych. Zastosowanie międzyplonów zapewnia naturalny proces ich wymiany między glebą a rośliną. Jest to więc idealny sposób na odzyskiwanie składników pokarmowych. Szczególnie ważne jest to w latach, kiedy nawozy stosowane w plonie głównym zostały niewykorzystane w pełni, np. w sytuacji gdy z powodu suszy osiągnięto plony mniejsze niż zakładano. Szybko wysiane rośliny zatrzymają wtedy  i skumulują składniki pokarmowe, dzięki czemu w naturalny sposób poprawi się zaopatrzenie w nie roślin następczych. 

Dodatkowo intensywnie rosnące rośliny zadarniają i zacieniają glebę, co znacznie obniża ryzyko jej zbytniego nagrzewania się latem. Dzięki temu zmniejsza się odparowanie wody z powierzchni gleby oraz chronione są organizmy glebowe, które w zbyt wysokich temperaturach giną w górnej warstwie ornej. 
Nieoceniona jest rola międzyplonów w uprawach uproszczonych i bezorkowych, gdzie np. uprawa pszenicy po pszenicy jest bardzo trudna. Wprowadzone rośliny dwuliścienne w międzyplonie znacznie poprawiają jakość uprawek. Idealnie też wpisują się w integrowane metody ochrony roślin, np. przed chwastami, poprzez ich zagłuszanie.

Dobór roślin

W związku z tym, że nie ma roślin idealnych, które łączą w sobie wszystkie pozytywne cechy, uprawa poplonów w siewie czystym jest zawsze mniej efektywna niż stosowanie mieszanek wielogatunkowych. Taka mieszanka powinna być złożona z odpowiednio dobranych gatunków, o wzajemnie uzupełniających się cechach, najlepiej z różnych rodzin botanicznych, o różnych systemach korzeniowych, odpowiednio dobranych do płodozmianu i rodzaju gleby. Chodzi o to, aby maksymalnie wykorzystać zarówno przestrzeń nadziemną, jak i korzeniową. 

Klasycznym przykładem prostej mieszanki jest mieszanka bobiku, owsa i facelii. Każda z tych roślin ma duże wady, jeśli jest siana w siewie czystym. Uprawa łączna tych gatunków pozwala w znacznym stopniu zrekompensować te wady. Bobik jest rośliną smukłą, słabo pokrywającą glebę, o dużych nasionach i wysokiej normie wysiewu, co wiąże się z dużymi kosztami materiału siewnego. Owies intensywnie wyczerpuje wodę glebową i nie najlepiej sprawdza się w płodozmianach zbożowych. Facelia wymaga starannego przygotowania gleby do siewu, a w późniejszych fazach rozwojowych osiada. Połączenie tych roślin w odpowiednich proporcjach (np. na glebach średnich: bobik - 60-80 kg/ha, owies - 40-60 kg/ha, facelia - 3-5 kg/ha) spowoduje, że będą się one wzajemnie uzupełniały, zarówno w części podziemnej, jak i nadziemnej. Bobik i owies stanowią podporę dla facelii, która z kolei bardzo dobrze ocienia i zakrywa glebę. Zajmuje ona średnie piętro okrywy roślinnej, przez co znakomicie wypełnia luki w takim łanie. Taka mieszanka ma ogromne walory nawozowe, bowiem bobik wiąże azot atmosferyczny i kumuluje go, a facelia pobiera duże ilości fosforu i potasu, przez co zatrzymuje te składniki w warstwie ornej. W lata mokre, owies dobrze wykorzystuje nadmiar wody, co zmniejsza ryzyko wypłukiwania składników pokarmowych, które są mobilne w roztworze glebowym. Dzięki różnym systemom korzeniowym, taka mieszanka znakomicie wpływa na poprawę warunków wodno-powietrznych oraz odbudowuje i zwiększa trwałość agregatów glebowych, przez co poprawia strukturę gleby.

Mieszanki typu Biomax

W ostatnich latach w naszym kraju coraz częściej stosowane są mieszanki wielogatunkowe, określane terminem „Biomax”. W skład tych mieszanek poplonowych wchodzi od czterech do nawet kilkunastu gatunków roślin, przez co maksymalizują one różnorodność biologiczną oraz jeszcze bardziej pozytywnie oddziałują na glebę. Można je kupić jako gotowe, już zbilansowane mieszanki nasion, odpowiednio dobrane do klasy gleby oraz nadające się do różnych płodozmianów. Ich ceny są jednak dość wysokie, najczęściej wynoszą powyżej 10 zł za kg, co wiąże się z wydatkiem od 300 zł/ha. By zmniejszyć koszty, można spróbować zbilansować takie mieszanki we własnym zakresie. Przykłady mieszanek Biomax przedstawia tabela 2. Ilości wysiewu sporządzonych mieszanek mogą różnić się od podanych w tabeli, w zależności od rodzaju gleby oraz terminu i techniki siewu.

Siew - jak najszybciej

Siew międzyplonów ścierniskowych powinien być przeprowadzony możliwie jak najszybciej po zbiorze plonu głównego. Chodzi o to, aby poplony zdążyły wytworzyć odpowiednią ilość biomasy. Jest to szczególnie ważne w sytuacji, gdy na danym polu mają zostać zasiane np. zboża ozime. Poza tym, przy wczesnym siewie utrzymująca się jeszcze w glebie wilgoć sprzyja wzrostowi młodych roślin. 

Nasiona można wysiać na wiele sposobów oraz w różnych terminach, np. rzutowo (rozsiewaczem do poplonów lub nawozu) w rosnący łan plonu głównego jeszcze przed jego zbiorem. Następnie, po zbiorze plonu głównego należy wykonać płytką uprawę, aby wymieszać nasiona z glebą i słomą i w ten sposób pobudzić je do skiełkowania. Warunkiem powodzenia takiego siewu jest dobre pocięcie słomy (na drobne kawałki) sieczkarnią kombajnu. 
W podobny sposób można wysiać poplon już po zbiorach, bezpośrednio na ścierń. Nasiona należy wymieszać z ziemią i słomą płytkim zabiegiem uprawowym, np. talerzówką. W tym terminie można również użyć siewników mechanicznych z talerzowymi redlicami wysiewającymi (siew bezpośredni). Idealnym rozwiązaniem jest użycie siewników, które  mogą wysiać kilka rodzajów nasion, o różnej wielkości jednocześnie. 

W sytuacji, gdy mamy duży problem z samosiewami osypanymi po kombajnie (np. po rzepaku), dobrą praktyką jest wysiew nieco późniejszy, tj. po wykonaniu uprawek pożniwnych i zwalczeniu samosiewów, tak aby nie stanowiły konkurencji dla roślin wysianych w poplonie. W takim przypadku wykonuje się płytką uprawkę pożniwną zaraz po żniwach. Po ok. tygodniu od wschodów samosiewów wysiewa się rzutowo poplony i przeprowadza zabieg mechaniczny, który jednocześnie wymiesza nasiona z glebą i zniszczy samosiewy. W tym terminie można też wykonać siew siewnikiem mechanicznym, najlepiej z talerzowymi redlicami, jednak dopiero po wcześniejszym zniszczeniu samosiewów talerzówką lub gruberem. 

Niszczenie - wiele sposobów

Międzyplony ścierniskowe najczęściej niszczy się w październiku lub listopadzie. Można to robić np. przy pomocy narzędzi mechanicznych, stosując opryski chemicznie, a także wykorzystując ich naturalny rozkład. Najczęściej praktykowane jest niszczenie mechaniczne jesienią, gdy większość roślin w mieszankach rozpoczyna kwitnienie. Do tego celu nadaje się większość maszyn doprawiających glebę, jak: pługi, talerzówki, wały oraz kultywatory. 

Przy dużej ilości biomasy często dochodzi do zapychania się narzędzi, dlatego w takich przypadkach - do wstępnego pocięcia masy poplonów - dodatkowo można wykorzystać rozdrabniacze, mulczery oraz kosiarki. W celu ułatwienia dalszej uprawy można włączyć opryski chemiczne, które najczęściej przeprowadza się przy użyciu herbicydów nieselektywnych, o szybkim rozkładzie. Pomocne mogą się też okazać pierwsze chłody i mrozy, na które wrażliwa jest większość roślin uprawianych w podanych mieszankach. Należy jednak pamiętać, że wrażliwość roślin na spadek temperatur jest tym większa, im wcześniej zostały wysiane. 

Tabela 1. Przykłady roślin wykorzystywanych do mieszanek poplonowych (ścierniskowych)

Tabela 2. Przykłady mieszanek typu Biomax