Mikotoksyny w zbożach - jak je wyeliminować?

Uzyskany surowiec, z którego produkuje się żywność i pasze, powinien być wolny od tych szkodliwych substancji. Ich zawartość jest jednym ze wskaźników jakości ziarna, produktów spożywczych i pasz.

Mikotoksyny – to metabolity grzybów mikroskopowych określane jako pleśnie, które wykazują silne działanie toksyczne na organizm człowieka i zwierząt kręgowych. Wnikają do organizmów poprzez układ pokarmowy, oddechowy oraz bezpośredni kontakt ze skórą. Ich spożycie może wywoływać choroby zwane mikotoksykozami. Ich objawy są różne w zależności od metabolitów, ale są to przede wszystkim: alergie, grzybice, nowotwory narządów wewnętrznych, krwotoki.

Do najważniejszych mikotoksyn zalicza się: aflatoksyna B1, ochratoksyna A, deoksyniwalenol, zearalenon i fumonizyna B1.

Aflatoksyna B1 wytwarzana przez grzyby Aspergillus flavus i A. parasiticus powoduje uszkodzenia i nowotwory wątroby u drobiu, a występuje w arachidach i ziarnie kukurydzy.

Ochratoksyna A produkowana przez grzyby Aspergillus ochraceus, Penicillium verrucosum, Aspergillus carbonarius powoduje uszkodzenia funkcji nerek u trzody chlewnej i drobiu – pojawia się w ziarnach zbóż i przetworach zbożowych.

Fumonizyna B1 wytwarzana przez F. verticillioides (=moniliforme), F. proliferatum uszkadza drogę biosyntezy mózgu u koni, powoduje obrzęk płuc i nowotwory wątroby u świń – zawiera ją ziarno kukurydzy. Zearalenon produkowany przez grzyby Fusarium graminearum, F. culmorum powoduje zaburzenia hormonalne – ziarno kukurydzy, kiszonki, CCM, ziarniaki
pszenicy.

Deoksyniwalenol (DON) wytwarzany przez Fusarium graminearum, F. culmorum powoduje zmniejszenie łaknienia i wymioty u trzody chlewnej – występuje we wszystkich ziarnach zbóż.

Ostatnia wymieniona mikotoksyna (DON) powodowana przez grzyby z rodzaju Fusarium pojawia się najczęściej i dotyczy uprawy wszystkich gatunków zbóż.

Dlatego należy zwrócić uwagę i monitorować występowanie w łanie chorób grzybowych w okresie kłoszenia – septoriozę plew, rdzę żółtą, a szczególnie fuzariozę kłosów. Charakterystyczne objawy fuzariozy widoczne są w postaci białego lub różowego nalotu na części lub całych kłosach (porażone kłoski przebarwiają się na różowo lub buraczkowo). Obecność grzybów rodzaju Fusarium w dużym nasileniu właśnie w okresie kłoszenia i dojrzewania wpływa na zdrobnienie ziarna, jego zniekształcenie, pomarszczenie i przebarwienie na jasnopomarańczowo. Straty powodowane przez ten grzyb mogą w sprzyjających warunkach jego rozwoju sięgać nawet do 20-40% potencjalnego plonu. Ponadto takie ziarno ma zmniejszoną zawartość skrobi, a mąka złą
wartość wypiekową, pogarsza się też jakość słodu. Aby ograniczyć straty ekonomiczne i toksykologiczne wynikające z pojawienia się chorób grzybowych na plantacji w okresie kłoszenia, trzeba zastosować fungicyd w terminie T-3, czyli w fazie kłoszenia zbóż (BBCH 51-59). Największy wybór środków mamy do stosowania w pszenicy, mniej w pszenżycie, jęczmieniu i życie, natomiast brak jest ich do ochrony owsa i kukurydzy.

Do zwalczania fuzariozy kłosów najczęściej polecane są substancje czynne z grupy chemicznej triazole. Na wskazanie zasługują tutaj, np.: tebukonazol, metkonazol, protiokonazol, flusilazol, ale wymienia się też inne. W zaleceniach ochrony roślin do zwalczania fuzariozy kłosów podaje się też fungicydy z innych grup chemicznych. Są to najczęściej fungicydy zawierające w swej budowie kilka substancji czynnych, np.: azoksystrobina (grupa chemiczna strobiluryny) i triazole.

Dobrym rozwiązaniem w walce ze sprawcami fuzariozy kłosów np. w pszenicy jest stosowanie fungicydu zawierającego prochloraz (grupa chemiczna imidazole) i tebukonazol (grupa chemiczna triazole). Jeśli już zdecydujemy się na ochronę chemiczną, wybierajmy środek o większym spektrum działania zwalczający zarówno fuzariozę kłosów, jak i septoriozę plew i rdzę żółtą.

Musimy pamiętać również o przestrzeganiu zasad integrowanej ochrony roślin – zapoznać się z etykietą stosowania tego preparatu i sprawdzić czy jest zarejestrowany na stronie (www.minrol.gov.pl/pol/Informacje-branzowe/Wyszukiwarka-srodkow-ochrony-roslin).

Metoda chemiczna to ostateczność w walce z patogenami roślin uprawnych. W myśl integrowanej ochrony roślin, musimy wykorzystać wszelkie inne metody do zwalczania organizmów szkodliwych. Pierwszą ważną zasadą jest stosowanie prawidłowego płodozmianu, siewu w optymalnym terminie, nieprzekraczanie rekomendowanej obsady roślin na 1 ha i wysiewu
nasion kwalifikowanych odmian z wyższą odpornością na choroby grzybowe. W trakcie wegetacji trzeba zwracać uwagę na prawidłowe nawożenie, szczególnie azotem i mikroskładnikami, monitorować pojawianie się patogenów oraz systematycznie czyścić i dezynfekować maszyny i urządzenia, aby zapobiec przenoszeniu chorób z pola na pole. Ostatnią zasadą, ale jakże
ważną w celu ograniczenia powstawania mikotoksyn, jest zbiór w optymalnym terminie dojrzałości ziarna – przy którym zmniejsza się ryzyko dalszego zasiedlania kłosów przez choroby – o odpowiedniej wilgotności (11-16%) oraz prawidłowe przechowywanie nasion.

Ziarno świeżo zebrane z pola, nawet suche, przez kilkanaście dni osiąga tzw. dojrzałość pożniwną i w tym czasie intensywnie wydziela ciepło i wilgoć, co sprzyja rozwojowi grzybów tworzących mikotoksyny. Najprostszym i skutecznym sposobem pielęgnacyjnym zapobiegającym wzrostowi wilgotności jest przewietrzanie pryzmy z ziarnem. Jeśli w czasie zbioru wilgotność będzie wyższa, a planowane jest dłuższe przechowywanie, należy ziarno poddać suszeniu i chłodzeniu. Długość składowania zależy w dużej mierze od wilgotności zebranego i warunków składowania. Przy odpowiednio niskiej wilgotności ziarna (11-12%)
czas jego przechowywania jest długi (powyżej 6 miesięcy), ale każdy wzrost wilgotności nawet o 1-2% skraca czas jego bezpiecznego przechowywania i otwiera drogę do rozwóju szkodliwych dla zwierząt i człowieka mikotoksyn.

Aby produkować zdrową i bezpieczną żywność musimy przestrzegać wymienionych zasad i postępować zgodnie z Dobrą Praktyką Rolniczą.